Artykuł

Andrzej Lipczyński, Anna Nowosad

Wsparcie społeczne w procesie terapii osób uzależnionych od alkoholu


Wszelkie oddziaływania terapeutyczne wobec osób uzaleznionych od alkoholu zmierzają w jednym, ważnym celu. Tym celem niewątpliwie jest abstynencja. Abstynencja jest warunkiem koniecznym do tego, aby osiągnąć stan, który zazwyczaj nazywany bywa trzeźwością, do nabywania coraz bardziej konstruktywnych form zachowania i działania.

Przyjęcie takiego modelu oddziaływań nie podlega już dyskusji. Nie ma przekonywujących dowodów empirycznych potwierdzających teorię czy propagowanie leczenia polegającego na odzyskaniu kontroli ilościowej picia. W związku z tym, wskaźnikiem efektywności terapii osób uzależnionych od alkoholu jest czasokres zachowywania abstynencji i poziom zmian w funkcjonowaniu psychospołecznym, utrzymywanie psychologicznej i fizycznej integralności.

Wraz z poszukiwaniem najbardziej skutecznych sposobów terapii zwrócono szczególną uwagę na to, co może sprzyjać utrzymywaniu abstynencji i trzeźwieniu. Badaczy interesowało także, co takiego pojawia się w życiu abstynenta, że następuje przerwanie abstynencji, czyli nawrót choroby. Badania, jakie w tym kierunku poczyniono, wyraźnie wskazują na wieloaspektowy model utrzymywania abstynencji: po pierwsze na zmiany osobowościowe, po drugie na umiejętności konstruktywnego radzenia sobie w codziennym życiu, szczególnie w momentach pojawienia się krytycznych wydarzeń życiowych, po trzecie na system wsparcia społecznego, który jest jednym z najważniejszych i chyba najbardziej skutecznym czynnikiem wykorzystywanym w okresie abstynencji i trzeźwienia.

Poza abstynencją wskaźnikiem trzeźwienia jest więc m.in. posiadanie i umiejętność wykorzystywania systemu wsparcia społecznego. Coraz częściej bowiem psychologia, socjologia i medycyna zwraca uwagę na rolę wsparcia społecznego lub jego braku na proces leczenia, powstawania schorzeń, szczególnie tych, które określamy jako psychosomatyczne. Brak poczucia wsparcia społecznego przy subiektywnym poczuciu osamotnienia, czy odrzucenia, obniża odporność psychiczną, a niekiedy także fizyczną. Samo jednak posiadanie wsparcia społecznego nie gwarantuje pozytywnych efektów terapeutycznych. Bywa tak, że system wsparcia społecznego może powodować pogarszanie się stanu zdrowia i opóźniać pojawienie się efektów terapeutycznych.

Zbyt wczesne udzielanie wsparcia społecznego przez osoby spoza zespołu terapeutycznego w stosunku do uzależnionego, chociażby przez rodzinę, może zahamować lub zakłócić tok zmian, jakich się oczekuje. Osoba uzależniona z wyuczoną interesownością (stosowanie mechanizmów iluzji i zaprzeczania) szybko to wykorzystuje i może zmienić widzenie siebie i swojego problemu oraz zmianę decyzji co do leczenia. Na pewnym etapie wsparcie społeczne powinno zatem mieć charakter potencjalny, tzn. osoby uzależnione mogą liczyć na wsparcie, jeśli zachowają określone warunki.

W literaturze światowej nie ma naukowej, poprawnie i logicznie skonstruowanej definicji wsparcia społecznego. Na gruncie polskiej literatury przedmiotu najbardziej uporządkowaną i jednorodną teoretycznie jest propozycja H. Sękowej. Według H. Sekowej, wsparcie społeczne jest rodzajem specyficznej interakcji i charakteryzuje się tym, że zostaje ona podjęta wówczas, gdy pojawia się sytuacja problemowa. Interakcja ta ukierunkowana jest na zbliżenie relacji z otoczeniem i podtrzymanie emocjonalne. W toku tej interakcji dokonuje się wymiana wsparcia emocjonalnego, informacyjnego i instrumentów działania oraz dóbr materialnych. Wymiana ta może być jednokierunkowa (do potrzebującego wsparcia), dwu- lub wielokierunkowa od potrzebującego i odwrotnie. Skuteczność wsparcia zależy od zgodności między oczekiwanym a otrzymanym wsparciem społecznym.

Według H. Sękowej wsparcie społeczne jest forma radzenia sobie (coping) w czasie trwania krytycznych wydarzeń życiowych. Aby jednak wsparcie społecznie zaistniało, niezbędne jest obiektywnie istniejące zaplecze. Nie ulega wątpliwości, że system wsparcia społecznego wywiera znaczący wpływ na powstanie uzależnienia alkoholowego, na jego przebieg oraz proces zdrowienia.

Sytuacja osoby uzależnionej od alkoholu jest skomplikowana zarówno psychologicznie jak i społecznie. Skomplikowanie to wynika chociażby, po pierwsze z istniejących objawów uzależnienia alkoholowego i konieczności utrzymywania abstynencji, po drugie ze zmian osobowościowych powstających w przebiegu tej choroby. Miedzy innymi ważne są: brak tożsamości bycia alkoholikiem, ambiwalencja w sprawie podjęcia leczenia, krótkotrwała motywacja, utrwalony nałogowy system regulowania uczuć i mechanizmy iluzji i zaprzeczania. Po trzecie, czynniki społeczno-środowiskowe, które w połączeniu z objawami uzależnienia i jej dynamiką pogłębiają konflikty rodzinne, małżeńskie i zawodowe.

Do wsparcia społecznego można zaliczyć pomoc psychologiczną, w której można wyróżnić dwie formy. Do pierwszej formy należy pomoc profesjonalna, udzielana przez psychologów, pedagogów, lekarzy - posiadających specjalistyczne wykształcenie, kompetencje, wiedzę i praktyczne przygotowanie. Do drugiej grupy należy pomoc nieprofesjonalna, udzielana przez różnego rodzaju środowiska samopomocowe - np. Anonimowych Alkoholików.

Nie pomniejszając roli Wspólnoty Anonimowych Alkoholików w udzielaniu wsparcia należy wspomnieć o równie ważnych źródłach wsparcia społecznego: rodzinie i środowisku zawodowym. O roli rodziny w udzielaniu wsparcia społecznego wspomniano już nieco wcześniej. Ze względu na jej znaczenie należy do tego źródła powrócić, aby je jeszcze szczegółowiej omówić.

Nawarstwianie się różnego rodzaju destruktywnych oddziaływań ze strony uzależnionego i ich przemożnego wpływu na funkcjonowanie rodziny powoduje, że wsparcie społeczne ze strony rodziny - przynajmniej na początku leczenia - jest minimalne. Aby zmienić taki stan rzeczy wskazane jest włączenie rodziny chorego do oddziaływań terapeutycznych. Zdaniem Lehmann i Pawłowskiej, wśród podstawowych zadań rodziny wspierającej leczenie uzależnionego należą:
  • uzyskanie wiedzy na temat uzależnienia od alkoholu;
  • zrewidowanie poglądów, jakie dotychczas funkcjonowały w rodzinie (przejście z pozycji zła moralnego na pozycję choroby);
  • poznanie mechanizmów psychologicznych uzależnienia;
  • docenianie wysiłku trwania w abstynencji i ewentualnego podejmowania działań przywracających abstynencję w razie nawrotu choroby;
  • wykazywanie postawy zrozumienia, cierpliwości, opanowania;
  • stawianie realistycznych wymagań, oczekiwań;
  • niebranie na siebie odpowiedzialności za leczenie, ani konsekwencji spowodowanych piciem alkoholu przez uzależnianego (nie jesteśmy odpowiedzialni za picie członka rodziny);
  • mimo istniejących żywo w pamięci skutków picia, wskazana jest akceptacja osoby uzależnionego, podtrzymywanie go na duchu;
  • komunikacja partnerska.

Osoby współuzależnione mogą ponadto korzystać z pomocy w profesjonalnych placówkach lecznictwa odwykowego lub w środowisku nieprofesjonalnego wsparcia społecznego - Al.-Anon (grupy dla współmałżonków, rodzin i bliskich osób uzależnionych).

Środowisko zawodowe, podobnie jak rodzina staje się niekiedy doskonałym źródłem wsparcia społecznego. Właściwa postawa wobec abstynenta, wspieranie jego decyzji o niepiciu i ochrona przed atakami pijących kolegów, to ważne zadanie dla tego środowiska.

Na zakończenie należy jeszcze raz podkreślić, że system wsparcia społecznego może wywierać znaczący wpływ na przebieg uzależnienia, leczenie i utrzymywania abstynencji. Stopień integracji społecznej, poziom wsparcia subiektywnie odczuwanego przez uzależnionego, jak również obiektywnie istniejące wsparcie, może w znacznym stopniu wzmacniać proces leczenia i zapobiegać nawrotom choroby. Z kolei brak wsparcia społecznego może stać się między innymi powodem obniżenia nastroju, depresji i osłabiać tempo zdrowienia. Aby jednak posiadać wsparcie społeczne niezbędne jest odnalezienie jego źródła, możliwości przyjęcia i korzystania z niego. Znakomitym miejscem, w którym to wsparcie realnie istnieje, są grupy Anonimowych Alkoholików i Al.-Anon.


    Andrzej Lipczyński jest doktorem nauk humanistycznych, specjalistą psychologiem klinicznym i specjalistą psychoterapii uzależnień, wykładowcą w Instytucie Psychologii UMCS.
    Anna Nowosad jest magistrem pielęgniarstwa i nauki o zdrowiu, specjalistą w dziedzinie medycyny społecznej i psychoterapii uzależnień.
    Autorzy zatrudnieni są w Samodzielnym Publicznym Zespole Opieki Zdrowotnej w Chełmie.


Bibliografia:


  • Axer A., Społeczne systemy oparcia w środowisku chorego psychicznie, Stud. Socjol.,1983, 4/9, 199-223.
  • Bizon Z, Bernstein E., Krasko N., Ostrowska I., Społeczny system podtrzymania u osób uzależnionych od alkoholu, W: Zagadnienia alkoholizmu i innych uzależnień. Materiały XXXV Zjazdu Psychiatrów Polskich, Warszawa, 1989, tom II, 18-24.
  • Booth B., Russell D., SoucekS., Laughlin P. Social support and outcome of alcoho-lism treatment: an exploratory analysis, Am. J. Drug Alcohol Abuse,1992, 18, 87-101.
  • Booth B., Russell D., Yates W., Laughlin P., Brown K.., Reed D., Social support and depresion in men during alcoholism treatment, Subst. Abuse,1992, 4, 57 - 67.
  • Brown S., Leczenie alkoholików, IPiN, Warszawa 1992.
  • Cierpiałkowska L., Rodzina a alkohol - diagnoza i terapia, (w:) Człowiek a społeczeństwo. Tom VII. UAM, Poznań 1990, 52-60.
  • Cross G., Morgan C., Mooney A. , Alcoholism treatment: a ten-year follow up Study, Alcohol Clin. Exp. Res., 1992, 2, 169-73.
  • Dąbkowski M., Badania funkcjonowania społecznego chorych uzależnionych od alkoholu. (w:) XXXVI Zjazd Naukowy Psychiatrów Polskich: Psychiatria jako nauka interdyscyplinarna., PTP, Warszawa 1989, t. II.
  • Gordon A, Zrull M., Social networks and recovery: One year after inpatient treatment, J. Subst. Abuse Treat.,1991, 3, 143-152.
  • Gotlieb B. H. ,Social Network and Social Support, Sage, Beverly Hills. 1991.
  • Greenblat M., Rosina B., Sefrafetindes E. Social networks and mental health: an overview., Am. J. Psychiatry, 1982,139, 977-984.
  • Havassy B., Hali S. Wasserman D.., Social support and relapse: commonalities among alcoholics, opiate users and cigarette smokers., Addict. Behav., 1991,16 (5), 235-246.
  • Johansen E, Herringer L. A Noe on the utilization of common support actvities and relapse
    following substance abuse treatment, J. Psychol., 1993, l, 73-77.
  • Kissin B. (1974), Theory and Practise in the Treatment of Alcoholism, w: Kissin B., Begle-iter H., (red), The Biology of Alcoholism, Plenum Press, New York-London, vol 5, 1-53.
  • Makela K., Arminen L, Bloomfield K., Eisenbach-Stangl I., Bergmark K., Kurube N., Ma-riolini N., Olafsdottir H., Peterseon J., Philips M., Rehm J., Room R., Rosenqvist R, Rosovsky H., Stenius K., Świątkiewicz G., Woronowicz B., Zieliński ., A. Alcoholics Anonymous as a Mutual - Help Movement, a Study in Eight Societies, The University of Wisconsin Press, Wisconsin. 1996
  • Moos R., FinneyJ., Croncktie R., Alcoholism Treatment, Context, Process and Out-come, Oxford University Press, Oxford-London-Tokyo.1990.
  • Moos R., Fenn C., Bilings A., Moos B., Assessing stressors and social resources: applications to alcoholic patients, J. Subst. Abuse, 1989,l (2), 135-52.
  • Ogborne A. (1989), Some limitations of Alcoholics Anonymus, in: Galanter M. (red.): Recent Developements in Alcoholism, Plenum Press, New York-London, 55-64.
  • Sęk H. , Społeczna psychologia kliniczna, PWN, Warszawa,1991, 493-494.
  • Whitteaker J., K., Garbarino J. (1983), Social Support Networks, Aldine, New York. 1983




Opublikowano: 2004-10-10



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

Zobacz więcej komentarzy