Artykuł

Maciej Chabowski

Maciej Chabowski

Zmęczenie jako kategoria definicyjna w badaniach psychologicznych


Wstęp


Problematyka zmęczenia nie budziła dotychczas większego zainteresowania wśród psychologów. Przeglądając teoretyczną literaturę dotyczącą tego zagadnienia można natomiast odnieść wrażenie, że w swych pracach skupiali się raczej na problemach związanych z przeciwdziałaniem jego efektom, niż na wyjaśnianiu istoty tego zjawiska. Prawdopodobnie dlatego – pomimo stosunkowo dynamicznego rozwoju wiedzy psychofizjologicznej jak i psychologii w ogóle – w różnych publikacjach oraz doniesieniach z prowadzonych w ostatnich latach badań trudno jest odnaleźć odpowiedni model teoretyczny, pozwalający w zadowalającym stopniu na naukowe rozważenie tegoż zagadnienia.

Taki stan rzeczy kazałby nam na wstępie zastanowić się, czy aby zjawisko to warte jest w ogóle uwagi psychologów. Tutaj odpowiedź wydaje się być jednak twierdząca. Po pierwsze dlatego, że chcąc rozwijać wiedzę o funkcjonowaniu psychologicznym człowieka konieczne jest zwracanie uwagi nie tylko na te cechy, które powodują, że osiąga on swoje cele i że działa w sposób efektywny, ale także na te właściwości, które ograniczają go i hamują. Takim właśnie stanem wydaje się być zmęczenie. Drugim argumentem wskazującym na znaczenie tego zjawiska jest fakt, iż pojawia się ono wszędzie tam, gdzie następuje eksploatacja pewnych sił organizmu. Zmęczenie wpływa ponadto zarówno na jakość funkcjonowania fizycznego jak i psychicznego człowieka, które stanowi z kolei przedmiot badań psychologów.

Celem tego opracowania nie jest zbudowanie czy przedstawienie określonego modelu zmęczenia. Chciałbym w nim jedynie rozważyć pewne zagadnienia, które mogłyby wiązać to zjawisko z psychologią. Zamierzam postawić tutaj pewne pytania oraz sformułować związane z nimi problemy, aby na tej podstawie dowieść, że problematyka zmęczenia może otworzyć przed nami nowe perspektywy badawcze i wpłynąć na dalszy rozwój wiedzy o człowieku, szczególnie zaś o jego funkcjonowaniu psychicznym. Praca ta będzie zatem miała charakter przede wszystkim spekulatywny i teoretyczny.

Czym jest zmęczenie fizjologiczne?


Wyjściowym dla dalszych rozważań winno być określenie na wstępie właściwej definicji zmęczenia. Ze względu na brak w dostępnej literaturze psychologicznej odpowiedniego modelu teoretycznego zdecydowałem się wyjść od podejścia fizjologicznego ujmującego to zjawisko w kategoriach czysto biologicznych, aby w dalszej części pracy podjąć próbę przeniesienia go na grunt wiedzy psychologicznej. Postarajmy się zatem odpowiedzieć na pytanie, czym jest w tym ujęciu zmęczenie i jakie mogą być jego funkcje.

Zgodnie z nurtem fizjologicznym zmęczenie określić możemy jako przejściowe zmniejszenie zdolności do aktywności, pojawiające się w wyniku wysiłku i na skutek różnych zmian natury biologicznej zachodzących w organizmie, np. niedotlenienia tkanek, czy wyczerpania się rezerw energetycznych (Dec, Gieremek; 1990).

Zdaniem większości badaczy spełnia ono zasadniczo dwie główne funkcje. Po pierwsze regulacyjną, a więc związaną przede wszystkim z ochroną przed nadmiernym wysiłkiem. Spełniając tą funkcję zmęczenie stanowi naturalny bufor przed całkowitym wyczerpaniem energii, a jednocześnie jest dla nas informacją o poziomie energii i przeciążeniu organizmu.

Zmęczenie związane jest także z adaptacją. W tym zakresie służy ono zwiększaniu się wydajności energetycznej organizmu. Dzięki zmęczeniu stajemy się bowiem (na drodze wytrenowania) zdolni do większego niż wyjściowy, wysiłku.

Dysponując ogólną definicją zmęczenia fizjologicznego oraz posiadając wiedzę o tym, jakie funkcje spełnia ono w funkcjonowaniu człowieka, przejdziemy teraz do problemów związanych z klasyfikacją tego zjawiska.

Sposoby klasyfikacji zmęczenia w fizjologii


Wśród znawców tematu brak jest jednoznacznych opinii dotyczących tego, jak należy dokładnie sklasyfikować zjawisko zmęczenia. Część badaczy proponuje bowiem ujmować je jedynie w kategoriach objawu czy też symptomu pozostającego w cieniu pewnych zaburzeń funkcjonalnych np. zaburzeń sennych (Murtagh, 2003). Inni twierdzą natomiast, że zmęczenie stanowić może w pewnych przypadkach odrębną jednostkę diagnostyczną np. syndrom przewlekłego zmęczenia (ang. chronic fatigue syndrome - CFS). (Friedberg, Jason;1998). Jednostka ta znalazła się już w wydanej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) wznowionej klasyfikacji ICD-10-CM pod symbolem G 93.3 (Jason, Fenell & Taylor; 2003).

Pomimo powyższych rozbieżności istnieją pewne koncepcje klasyfikujące zmęczenie ze względu na określone jego wyznaczniki. Szczególnie rozpowszechnione są tu te, które dzielą zmęczenie ze względu na lokalizację, stopień intensywności oraz czas trwania tego stanu (Dec&Gieremek, 1990; Misiuro, 1947).

W badaniach, w których przyjmowane jest pierwsze kryterium, mówi się najczęściej o zmęczeniu lokalnym oraz ogólnym. Pierwsze dotyczy na ogół określonego miejsca w ciele (np. mięśni nóg czy oczu) czy też konkretnego organu (serca, płuc). Zmęczenie ogólne bywa z kolei traktowane jako mające charakter globalny i dotyczące wszystkich układów czy też całego organizmu.

Proponowane przez cześć autorów podziały opierają się również na kryteriach związanych ze stopniem intensywności zmęczenia. Wyróżnia się tutaj najczęściej:

  • Zmęczenie utajone, czyli takie, które nie jest bezpośrednio odczuwalne;
  • Zmęczenie umiarkowane związane często z przejściowym uczuciem dyskomfortu, ale bez uszczerbku na potencjale. Jest to na ogół typowa i normalna reakcja wynikająca z całodziennej aktywności. Regeneracja energetyczna następuje tutaj w sposób adekwatny do poziomu wykonanej wcześniej przez organizm pracy.
  • Przemęczenie, którego konsekwencją staje się wielokrotnie całkowite wycieńczenie organizmu i/lub utrata jego dotychczasowego potencjału. Właśnie w takim przypadku późniejsza regeneracja organizmu jest najtrudniejsza.

W przypadku ostatniej z wymienionych wyżej kategorii, tj. czasu trwania zmęczenia dokonuje się klasyfikacji zmęczenia na krótkotrwałe oraz przewlekłe. Zmęczenie krótkotrwałe trwa odpowiednio do wykonanego wysiłku. Może być ono co prawda doznawane intensywnie, ale na ogół szybko mija, pozwalając powrócić do wyjściowego poziomu energetycznego. Zmęczenie przewlekłe ma natomiast charakter chroniczny i często wynika z nieprawidłowego wydatkowania zasobów organizmu. Właśnie ten rodzaj zmęczenia bywa przez psychologów najczęściej wiązany z zespołem wypalenia zawodowego (Burisch, 2000).

Problem rozróżnienia zmęczenia fizjologicznego i psychicznego


Na początku niniejszego opracowania stwierdziłem, że, wychodząc od ujęcia zmęczenia w kategoriach fizjologicznych, postaram się przenieść je na grunt psychologii. Jeśli się jednak nad tym głębiej zastanowić, to może okazać się, że chcąc tego dokonać napotkamy na pewne trudności.

Po pierwsze trzeba sobie bowiem odpowiedzieć na pytanie, czy w ogóle możliwe jest odróżnienie zmęczenia fizycznego od zmęczenia psychicznego, a zatem czy mamy do czynienia z jednym czy z dwoma odrębnymi rodzajami zmęczenia? Przy podejściu fizjologicznym dysponujemy pewnymi wyznacznikami, które informują nas o pojawieniu się takiego właśnie stanu. U człowieka zmęczonego fizycznie zauważalne staje się więc np. niedotlenienie mięśni, zmiany w pracy serca czy ból poszczególnych części ciała. Jak jednak rozpoznać ludzi zmęczonych psychicznie? Jakimi zjawiskami zachodzącymi w psychice jednostki opisywać winniśmy taki rodzaj zmęczenia? Dotychczasowe koncepcje są tu niestety bardzo rozbieżne. Autorzy spierają się zaś o to, które z objawów uznać można za wystarczające kwalifikatory. Jeśli więc naszym zamiarem byłoby budowanie wiedzy o zmęczeniu psychicznym to najpierw musielibyśmy poszukać silnych i możliwie obiektywnych wyznaczników, które pozwoliłyby na stosowną weryfikację empiryczną budowanych w tym zakresie teorii. Prawdopodobnie najwłaściwszym metodologicznie rozwiązaniem byłoby rozwinięcie w tym miejscu poszukiwań zmierzających do wyodrębnienia pewnych specyficznych wyznaczników behawioralnych lub poznawczych zmęczenia (np. zakresu obniżania się sprawności intelektualnej w zakresie zdolności do przyswajania wiedzy i koncentracji uwagi), które byłyby prawdopodobnie najtrafniejsze w przypadku badań wiążących aspekt psychologiczny i fizjologiczny.

Kolejnym problemem, który psychologia powinna rozwiązać, aby uzyskać odpowiadającą zakresowi jej badań koncepcję tegoż pojęcia, jest wyjaśnienie, czy owe dwa rodzaje zmęczenia (jeśli w ogóle możliwe byłoby ich pełne odróżnienie) mogą na siebie wpływać, a jeśli tak to w oparciu o jakie mechanizmy i w jakim zakresie. Pojawiające się tutaj trudności najpewniej związane będą z naturą samej psyche. Jej dobrostan w dużej mierze zależny jest bowiem od prawidłowego funkcjonowania układów fizjologicznych, szczególnie układu nerwowego (Damasio; 1999). Wyjaśnienia wymagałoby zatem pytanie o to, czy zmęczenie psychiczne może być efektem zmęczenia fizjologicznego oraz odwrotnie – w jakim stopniu zmęczenie psychiczne wpływać może na jakość funkcjonowania naszych układów biologicznych. Wydaje się, że wśród formułowanych obecnie koncepcji zmęczenia psychicznego najbardziej rozwinięte są tu te, które wiążą ten stan z chorobami onkologicznymi (Ressel; 2003).

Osobnym i jak mniemam, bardziej teoretycznym problemem, jest umieszczenie zmęczenia w kontekście innych pojęć i terminów bliskoznacznych oraz wyróżnienie go poprzez nadanie mu odrębnych kwantyfikatorów. Chodzi przede wszystkim o pojęcie wypalenia, osłabienia, znużenia, a także znudzenia. Bywają one bowiem częstokroć wiązane lub stosowane w literaturze przedmiotu jako zamienniki dla zmęczenia.

Podsumowując tą część pracy możemy stwierdzić, że dopiero wyjaśnienie opisanych wyżej wątpliwości pozwoli nam jako psychologom w pełni zrozumieć zjawisko zmęczenia i odnieść je do interesujących nas jako badaczy zagadnień.

Próba zdefiniowania zmęczenia psychicznego


Utrudnienia nie powinny nas zniechęcać do refleksji nad tym, czego zmęczenie psychiczne mogłoby w swej istocie dotyczyć. Odnosząc bowiem zdobytą dotychczas przez psychologów wiedzę do analizowanej w tym opracowaniu problematyki możemy przyjąć pewne założenia. Ja chciałbym się tu skupić przede wszystkim na czterech wymiarach, które w przypadku zmęczenia psychicznego mogłyby być przez badaczy analizowane:

  • sfera emocjonalna, w której zmęczenie mogłyby powodować stres oraz długotrwała dominacja intensywnych emocji (zarówno pozytywnych jak i negatywnych);
  • sfera poznawcza, gdzie zmęczenie pojawiałoby się na skutek znacznego wysiłku intelektualnego (np. trudne lub długie zadania);
  • sfera motywacyjna – tu zmęczenie wynikać by mogło z wielokrotnych niepowodzeń i/lub braku poczucia kontroli;
  • sfera ja – rozumiana tutaj dość ogólnie, w której to zmęczenie byłoby wynikiem np. kryzysu tożsamości, zaniżoną samooceną czy też konsekwencją niemożności zrozumienia siebie i poznania własnych potrzeb.

Wymienione wyżej sfery mogą być oczywiście uwarunkowane do pewnego stopnia fizjologią. Częstokroć spotykamy się jednak z sytuacją, w której pojawiające się deficyty i dyskomfort nie posiadają wyraźnego tła fizjologicznego, co wskazywałoby na słuszność kierunku poszukiwań zmierzającego do wykorzystania kategorii zmęczenia psychicznego. Mając na względzie powyższe rozważania (oraz wynikające z nich ograniczenia), chciałbym dokonać w tym miejscu próby sformułowania interesującej mnie w tej pracy definicji.

Za zmęczenie psychiczne chciałbym zatem uznać poczucie dyskomfortu połączone z obniżeniem dobrostanu psychicznego człowieka, które pojawia się w wyniku aktywności poznawczo-emocjonalnej oraz na skutek różnych okoliczności zewnętrznych i nie posiada podłoża fizjologicznego.

Przedstawiona przeze mnie definicja jest oczywiście ujęciem ogólnym i wymagającym odpowiedniej weryfikacji tak teoretycznej jak i empirycznej. Na swój sposób ukazuje ona jednak tym samym ubogi zasób wiedzy psychologicznej w tym zakresie, który w moim przekonaniu winien być znacznie poszerzony.

Możliwe kierunki badań nad zmęczeniem psychicznym


Przed dokonaniem ostatecznego podsumowania tej pracy warto zastanowić się także nad tym, jakie kierunki psychologia może obrać w wyjaśnianiu i budowaniu wiedzy dotyczącej zmęczenia. Sądzę, że szczególnie interesujące mogłyby się tutaj okazać zasadniczo trzy sfery badawcze.

Najważniejszym przy obecnym (stosunkowo ubogim) stanie wiedzy kierunkiem byłoby więc dążenie w pracach badawczych do wyjaśniania samej natury zmęczenia. Pojawiłyby się tu zatem koncepcje, które rozjaśniłyby nieco w jakim stopniu zmęczenie wynika z właściwości naszej fizjologii, a na ile jest ono efektem wyuczonym społecznie czy uwarunkowanym czynnikami osobowościowymi. Wydaje się, że zmęczenie psychiczne nie zawsze jest nam dane z tytułu faktycznej eksploatacji zasobów. Obserwując osoby uczestniczące w zbiorowym „wysiłku” nie sposób oprzeć się wrażeniu, że część z nich deklaruje większe – niż faktycznie odczuwalne – zmęczenie, gdy otrzymują oni ze strony otoczenia informację o tym, ze dana sytuacja wymaga dużego nakładu energetycznego. Zagadnienie to wymaga jednak dalszych badań w tym kierunku. Prawdopodobnie czynniki osobowościowe mogłyby w pewnych okolicznościach determinować poziom podatności na zmęczenie psychiczne. Takie przypuszczenie mogą potwierdzać m.in. badania Eysencka (1970), który w przedstawionych przez siebie dymensjach przypisywał ekstrawertykom mniejszą, niż introwertykom, odporność na zmęczenie, ale też sądził, że łatwiej i szybciej się oni relaksują.

Drugim nurtem, jakim mogłaby podążyć psychologia są zagadnienia związane z percepcją samego zmęczenia. Szczególnie frapująca wydaje się tu być kwestia tego czy zmęczenie psychiczne jest przez człowieka odczuwane zawsze w sposób świadomy, a co za tym idzie, czy w przypadku funkcjonowania psychicznego możemy mówić o zmęczeniu utajonym. Innymi pytaniami osadzonymi w tym nurcie, a jednocześnie godnymi uwagi psychologów mogłyby być zagadnienia związane z tym, jak zmęczenie jest postrzegane przez jednostkę i jak to wpływa na rozwój obrazu siebie. Zastanawia też, czy w pewnych okolicznościach może być ono przez nas prognozowane.

Ostatnim kierunkiem, który chciałbym tu zaproponować, są badania skupiające się na zmęczeniu rozpatrywanym w wymiarze motywacyjnym. W moim przekonaniu istotne mogłyby się tutaj okazać poszukiwania zmierzające m.in. do wyjaśnienia, czy zmęczenie po osiągnięciu zamierzonego celu różni się od zmęczenia w sytuacji, kiedy działanie zakończyło się niepowodzeniem. Pojawia się tu także pytanie o to, jak intensywność odczuwanego zmęczenia po określonym rodzaju aktywności wpływa na dalszą motywację do działania?

Wnioski końcowe


Nie ulega wątpliwości, że zmęczenie pełni bardzo ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu człowieka, a badanie go przez psychologów może przyczynić się do dalszego wyjaśniania wielu istotnych problemów dotyczących życia psychicznego ludzi.

Wydaje się, że istnieje obecnie nagląca potrzeba zbudowania i uzupełnienia w obrębie psychologii usystematyzowanej wiedzy o zmęczeniu. Aby tego dokonać, konieczne będzie jednak uwzględnienie pewnych trudności związanych z odróżnieniem zmęczenia fizycznego (fizjologicznego) i zmęczenia psychicznego oraz opracowanie jednoznacznych koncepcji teoretycznych, opartych o rzetelnie przeprowadzone badania empiryczne.


    Artykuł został opublikowany w książce: Koc R. Mazur Ł. (2005) "Zmęczenie - psychospołeczny punkt widzenia", wydanej przez WSKNPS (Bydgoszcz).


Bibliografia


  • Burisch M. (2000) „W poszukiwaniu teorii – przemyślenia na temat natury i etiologii wypalenia” w: Sęk H (red.) „Wypalenie zawodowe: przyczyny, mechanizmy, zapobieganie” Warszawa: PWN.
  • Damasio A. R. (1999) „Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg” Poznań: Rebis
  • Dec L., Gieremek K. (1990) „Problematyka odnowy biologicznej w sporcie” Katowice: Akademia Wychowania Fizycznego
  • Eysenck H. (1970) „The structure of human personality” London: Methuen
  • Friedberg F., Jason L. (1998) „Understanding chronic fatigue syndrome: an empirical guide to assessment and treatment” New York: American Psychological Association
  • Jason L., Fenell D., Taylor R. (ed.) (2003) „Handbook of chronic fatigue syndrome” New York: Wiley
  • Misiuro, W. (1947) Znużenie. O fizjologicznych podstawach racjonalizacji pracy. Warszawa: Wydawnictwo „Książka”
  • Murtagh J. (2003) „Fatigue – a general diagnostic approach” Australian Family Phisician Vol. 32, No 11, s. 873-878.
    Ressel G.W. (2003) „NIH releases statement on managing pain, depression, and fatigue in cancer” Am Fam Phisician Vol. 67, No 2, s. 423-424.



Opublikowano: 2005-12-04



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu