Artykuł

Edyta Starostka

Edyta Starostka

Wypalenie zawodowe


    "Nie możesz się wypalić, jeśli nigdy nie płonąłeś"
    Jeff Schmidt

Podstawowymi sferami aktywności człowieka w ciągu jego całego życia są: zabawa, nauka i praca. Praca zawodowa jako jedna z ważniejszych dziedzin życia ma decydujący wpływ na subiektywną ocenę jego jakości. Może stanowić źródło życiowej satysfakcji, zadowolenia, pozytywnie wpływać na kondycję psychofizyczną. Jednak w wielu przypadkach praca zawodowa jest przyczyną poważnych obciążeń i rodzi wiele stresów. Charakter wykonywanej pracy jest jednym z najistotniejszych czynników determinujących stopień zagrożenia zawodowym wypaleniem. Praca w ciągłym, bliskim kontakcie z ludźmi często charakteryzuje się dużym stopniem emocjonalnego zaangażowania. Jeśli dodamy do tego wpływ stresu i konieczność radzenia sobie z nierealistycznymi oczekiwaniami innych, możemy śmiało przypuszczać, iż opisywana grupa jest grupą podwyższonego ryzyka.

Początkowo uważano, iż procesy wypalenia zawodowego mogą z mniejszym lub większym nasileniem wystąpić we wszystkich zawodach. Niektóre zawody szczególnie predysponują do wypalenia zawodowego. Jak napisała prof. Helena Sęk: "Wypalenie zawodowe pojawia się u przedstawicieli zawodów, w których bliska, zaangażowana interakcja z drugim człowiekiem stanowi istotę profesjonalnego działania i warunkuje powodzenie w danym zawodzie, sukces i rozwój." (Sęk, 2000, s. 8).

Dzisiejsze rozumienie tego pojęcia zakłada, iż wypalenie nie dotyczy każdej grupy zawodowej, a termin ten stosowany jest do opisania objawów pojawiających się u osób wykonujących zawody, w których bliski kontakt interpersonalny, pełen zaangażowania, a także cechy osobowości profesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności zawodowych, decydujące o poziomie wykonania zawodu i sukcesach (Tokarz, Nęcka, 1997). Wypalenie zawodowe dotyczy zatem zawodów określanych mianem społecznych, usługowych, w obrębie których znajdują się takie grupy zawodowe jak: lekarze, pielęgniarki, psychologowie, psychiatrzy, pracownicy opieki społecznej, doradcy zawodowi w urzędach, kuratorzy sądowi, personel więzienny, księża.

Od czasu, gdy w 1974 roku, za sprawą amerykańskiego psychologa Herberta Freudenberga, określenie "wypalenie zawodowe" weszło do słownika współczesnej psychologii odnotowuje się stały wzrost zainteresowania tą problematyką. Odzwierciedleniem tegoż zainteresowania są liczne prace badawcze, publikacje wykazujące, iż syndrom wypalenia staje się dziś poważnym problemem.

Specyfika pojęcia "wypalenie zawodowe"


Wyraz "wypalenie" istnieje w potocznym języku od zarania dziejów. Mówiąc, że coś się wypaliło, zwykle mamy przed oczami popiół i zgliszcza. Wypalenie zawodowe, jest niczym innym, jak barwnym, obrazowym przedstawieniem tego, co może pozostać po początkowym płomiennym zaangażowaniu w pracę zawodową. Bardzo wyraźnie kojarzy się ono z brakiem energii, wyczerpaniem się sił, popiołem, jaki pozostaje. Początkowo nie traktowano terminu "wypalenie" poważnie i przypisywano go raczej psychologii ludowej niż naukowej, co skutkowało jego lekceważeniem, odsuwaniem uwagi od istoty problemu. Niektóre środowiska uznawały problem wypalenia za temat tabu, a posługiwanie się nim do dzisiaj traktowane bywa jak akceptacja faktu, że profesjonaliści mogą postępować niezgodnie z przyjętymi standardami i nieprofesjonalnie. Najczęściej zatem zaprzeczano pojęciu wypalenia, a jeśli nawet uznawano jego istnienie, to było ono przypisywane ludziom o zaburzonej psychice.

Zanim termin ten został użyty do opisu reakcji człowieka na długotrwały stres związany z interpersonalnymi relacjami w miejscu pracy, używano go do opisu efektów nadużywania narkotyków (Maslach i in. 2001). Termin ten używany był również w slangu sportowym w sytuacji, gdy zawodnik osiągał dobre wyniki na treningach, a przegrywał w decydujących zawodach. Mawiano wówczas, że się wypalił (Noworol, 2001). W 1961 roku ukazało się opowiadanie Greena zatytułowane "Przypadek wypalenia zawodowego" (A Bourn-Out Case). Autor ukazał w nim zmęczonego pracą architekta, który porzuca dotychczasowe życie, zajęcie i zamieszkuje w afrykańskiej dżungli (Maslach i in., 2001).

W literaturze psychologicznej wypalenie pojawia się w 1974 roku. Jest to pionierski artykuł, w czasopiśmie Journal of Social Issue autorstwa amerykańskiego psychiatry Herberta J. Freudenbergera, który określił wypalenie jako stan wyczerpania jednostki, spowodowany nadmiernymi zadaniami stawianymi jej przez fizyczne lub społeczne środowisko pracy. Jego zdaniem, na swoisty zespół wypalenia składają się takie objawy jak zmęczenie, ból głowy, wzmożona podatność na zachorowania, drażliwość, zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia i zniechęcenia. Autor w swych badaniach skupił się na grupie pracowników socjalnych (za: Bilska, 2004).

Obserwując ludzi w naturalnych środowiskach pracy oraz przysłuchując się ich relacjom dotyczącym pracy zawodowej warto zwrócić uwagę na fakt, iż ludzie opisując swoje doświadczenia i odczucia związane ze stresującą pracą zwykle sięgają po to pojęcie, zawężając jego prawdziwe znaczenie do kategorii stresu, zmęczenia, czy też zwykłego znużenia pracą. Niejednoznaczność pojęcia przejawia się również w różnym sposobie definiowania go przez badaczy. Zgodnie ze spotykanymi w literaturze stanowiskami, termin wypalenia zawodowego utożsamiany jest z depresją z uwagi na podobieństwo objawów (Meier, 1984, za: Ashforth, 1990), bądź też ze stresem, który wynika z pogoni za sukcesami (Freudenberger, 1980, za: Burke, Greenglass, 1989). Według Ch. Maslach (2001) zjawisko wypalenia odnosi się do obciążających emocjonalnie sytuacji interpersonalnych, które wynikają z wykonywania zawodu narażającego jednostkę na doświadczanie stresu.

Innym podejściem do terminu "wypalenie" jest klasyfikowanie ludzi na wypalonych lub niewypalonych (Sęk, 2004) .Takie spojrzenie dość istotnie upraszcza zakres znaczeniowy terminu. Wypalenie zawodowe nie pojawia się bowiem z dnia na dzień. Jest to dynamiczny proces psychiczny, w którym dochodzi do skumulowania się wielu symptomów, informujących o pogłębiających się problemach. Jest procesem wieloetapowym.

Terminem "wypalenie" posługujemy się, gdy jest mowa o zjawisku, o koncepcji, o konstrukcie teoretycznym. Określenie "wypalanie się" (burnout), stosowane jest zazwyczaj, gdy kontekst znaczeniowy wyraźnie wskazuje na mechanizmy poddane dynamice zmian, na proces psychologiczny. W kontekście pracy zawodowej zawsze mówimy o wypaleniu. Syndrom wypalania się można ujmować jako ograniczenie ambicji motywacji do doskonalenia swoich metod pracy, oraz niechęć do samodzielnego działania. Najpełniejszym wyjaśnieniem istoty wypalenia zawodowego, zdaje się być trójwymiarowa teoria Christiny Maslach. Wypalenie zawodowe określa ona jako "zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób" (za: Sęk, 2004, s. 15).

Definicyjne zróżnicowanie


Pojęcie wypalenia zawodowego jest stosunkowo nowe. Jego problematyka wywodzi się z zakresu psychologii pracy, z badań nad stresem zawodowym. Zajmowano się nim przede wszystkim w odniesieniu do problematyki wyczerpania i poczucia zniechęcenia występującego u managerów, dyrektorów przedsiębiorstw, i osób odpowiedzialnych z powierzone im funkcje kierownicze (Steuden i Okła, 1998). Wielu autorów traktowało wypalenie zawodowe jako następstwo długotrwałego stresu - przeciążenia pracą zawodową.

Zakreślenie definicyjnych granic wypalenia zawodowego można potraktować jako oddzielenie go od pojedynczych obciążeń organizmu, elementarnych obciążeń psychiki człowieka, lub takich zjawisk jak depresja. Istnieje wiele definicji i sposobów wyjaśnienia tego zjawiska. I tak na przykład pod pojęciem wypalenia możemy rozumieć "(?) stan fizycznego i psychicznego wyczerpania, który powstaje w wyniku działania długotrwałych negatywnych uczuć, rozwijających się w pracy i w obrazie własnym człowieka" (Fengler, 2000). Jednak najczęściej przytaczanymi są definicje Freudenbergera, Maslach oraz Pines i Aronsona.

Freudenberger, pierwotnie zespół wypalenia określił jako stan wyczerpania spowodowany nadmiernymi żądaniami stawianymi przez środowisko lub daną osobę (za: Okła., Steuden., 1998) Traktował je jako stan zmęczenia, frustracji, będący wynikiem poświecenia się jakiejś sprawie, sposobowi życia, które to poświęcenie nie przyniosło oczekiwanej nagrody, a cały proces, jego zdaniem, spowodowany był niepowodzeniem w realizacji pożądanego i oczekiwanego celu. Freudenberger i Michelson (1980), zgodzili się, iż wypalenie jest wysokim kosztem wysokich osiągnięć

S. Jackson i Ch. Maslach definiują wypalenie, jako psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi. Zakładają nadmierne zaangażowanie emocjonalne, oznaczające bardzo silną identyfikację emocjonalną z pracą. W tym przypadku sukcesy w pracy równoważne są z sukcesami osobistymi, zaś wszelkie niepowodzenia zawodowe traktowane są jako niepowodzenia osobiste. Z kolei Pines i Aronson rozpatrują wypalenie w kategoriach fizycznego, emocjonalnego, psychicznego wyczerpania w wyniku długotrwałego zaangażowania w sytuacje obciążające emocjonalnie(za: Sęk, 2004).

Pomimo różnic w ujęciu problemu, wszystkie wyżej przytoczone definicje taktują wypalenie zawodowe jako stan zmęczenia, wyczerpania emocjonalnego będącego efektem rozczarowania, utraty złudzeń. Dotyczy to przede wszystkim osób, które w początkowej fazie charakteryzowały się wysokim poziomem motywacji, zaangażowania, wysokim poczuciem dokonań osobistych.

Koncepcje wypalenia zawodowego


Jak wskazuje H. Sęk (2004), z chwilą, gdy problem wypalenia zawodowego został uznany za ważny z punktu widzenia indywidualnego funkcjonowania jednostki, jak też ze względów społecznych, znacznie wzrosła liczba badań empirycznych prowadzących do powstania wielu koncepcji tego zjawiska. Wśród licznych podejść do problemu najistotniejszymi wydają się być: wielowymiarowa perspektywa wypalenia zawodowego autorstwa Christiny Maslach; jednowymiarowe spojrzenie Pines, Freudenbergera, Aronsona; kognitywna perspektywa Heleny Sęk; egzystencjalna perspektywa wypalenia zawodowego ? model kompetencji społecznej Harrsona oraz motywacyjny model Fabera.

Wśród wielu badaczy zjawiska, jednowymiarowo traktowali je między innymi Freudenberger, Richelson, Pines, Aronson. Było to podyktowane przede wszystkim chęcią szacowania wypalenia za pomocą narzędzi pomiarowych. Wiadomym jest, że o wiele łatwiejsze jest rozpatrywanie hipotez odnoszących się do jednego, niż do wielu wymiarów. Wymiarem, na którym koncentrują się te koncepcje, jest szeroko rozumiane wyczerpanie. Wyczerpanie jest najbardziej zbliżone do zmiennej powszechnie zaakceptowanej, jaką jest stres.

Christina Maslach (za: Sęk, 2004, s. 13-57) swoje badania nad wypaleniem zawodowym rozpoczęła od ogólnego zainteresowania emocjami, aby poprzez procesy błędnej atrybucji dotrzeć do takiego pojęcia z literatury medycznej, jakim jest chociażby pojęcie "zdystansowanej troski", wyrażające współczucie z jednoczesnym dystansem emocjonalnym. Kolejnym pojęciem, jakim się zainteresowała, było pojęcie "obronnej dehumanizacji", które oznacza ochronę siebie przed obezwładniającymi emocjami. Jest to przedmiotowe podejście do drugiego człowieka, traktowanie go jako symptomu, przypadku, a nie istoty ludzkiej. Pojęcia, zjawiska te rozpatrywała w perspektywie kontaktów międzyludzkich, w sytuacji osoby pomagającej i potrzebującej pomocy. W związku z powyższym doszła do wniosku, iż sedno zjawiska wypalenia tkwi właśnie w pracy z innymi ludźmi, a zwłaszcza w relacjach opiekuńczych. Przeprowadzone wywiady i badania kwestionariuszowe oraz obserwacje w naturalnych warunkach pozwoliły badaczce lepiej zrozumieć kontekst sytuacyjny powyższych relacji oraz ukierunkowały rozwój koncepcji zwracających uwagę na rolę klienta w procesie wypalania się.

Początkowo definicja robocza wypalenia zawodowego Maslach i Jackson (za: Przybyła, 1998) składała się z dwóch komponentów: wyczerpania emocjonalnego i depersonalizacji. W trakcie dalszych badań okazało się, że do wyżej wymienionych, należałoby dodać jeszcze jeden, odrębny wymiar - obniżone poczucie dokonań osobistych.

Psychofizyczne, emocjonalne wyczerpanie (emotional exhaustion) traktowane jest jako pierwszy z objawów, którym zaczyna się proces wypalania. Wymiar ten jest utożsamiany ze stanem psychicznego i fizjologicznego przeciążenia ściśle związanego z intensywnością kontaktów interpersonalnych. Przejawia się zniechęceniem do pracy, coraz mniejszym zainteresowaniem sprawami zawodowymi, obniżoną aktywnością, pesymizmem, stałym napięciem psychofizycznym, drażliwością. Charakteryzują go takie objawy jak: lęk, napięcie, poczucie zmęczenia fizycznego, bezsenność. J. Wojciechowska (1990) uzupełnia ten wymiar dodając liczne przykłady objawów psychosomatycznych (zaburzenia gastryczne, bóle głowy), będących próbą fizycznej ucieczki z emocjonalnie trudnej sytuacji. Wyczerpanie emocjonalne, potocznie utożsamiane jest ze zmęczeniem, z poczuciem, że nie można już z siebie nic innym dać.

Depersonalizacja (depersonalization) związana jest z obojętnością i dystansowaniem się wobec problemów osób z fizycznego otoczenia, powierzchownością, skróceniem czasu i sformalizowaniem kontaktów, cynizmem, obwinianiem innych za niepowodzenia w pracy. Jest to negatywny, bezduszny, bezosobowy, nazbyt obojętny stosunek do ludzi, którzy są odbiorcami pomocy. Jest ucieczką od relacji wymagających zaangażowania emocjonalnego. Depersonalizacja, czyli odczłowieczenie, lub jeszcze inaczej, uprzedmiotowienie, jest próbą zwiększenia psychicznego dystansu wobec osoby, z którą się pracuje. Symboliczne odebranie klientowi bądź pacjentowi człowieczeństwa i traktowanie go jako "przypadku" pozwala na mniejsze zaangażowanie się w relacje z drugim człowiekiem. W sferze zachowań objawia się to skracaniem czasu na bliski kontakt, może więc być świadomą lub nieuświadomioną formą ochrony siebie przed dalszym eksploatowaniem poważnie uszczuplonych już zasobów emocjonalnych

Poczucie obniżenia własnych dokonań, osobistej adekwatności (reduced personal accompdlishment) jest tendencją do postrzegania swojej pracy w negatywnym świetle. Prowadzi do obniżenia lub utraty satysfakcji i zaangażowania zawodowego; pojawia się rozczarowanie i poczucie "klęski" oraz obwinianie siebie za brak umiejętności zawodowych, czego konsekwencją jest zaniżona samoocena. Utrata zdolności do rozwiązywania problemów zawodowych oraz ograniczone możliwości przystosowania, mają duży wpływ na relacje z ludźmi i w skrajnych przypadkach zauważa się zachowania agresywne oraz ucieczkowe (absencja w pracy).

Wielowymiarowy model wypalenia zawodowego zawiera w sobie pojedynczy wymiar - wyczerpanie, dodając jednocześnie reakcję na innych - depersonalizację oraz obniżone poczucie dokonań osobistych jako reakcję na siebie. Jak pisze Christina Maslach, w "trójskładnikowym modelu wypalenia obniżone poczucie dokonań osobistych odzwierciedla wymiar samooceny a depersonalizacja stara się oddać wymiar relacji interpersonalnych"(za: Sęk,2004, s.25).

Wartym uwagi wydaje się być również model kompetencji społecznej autorstwa Harrisona. Wywodzi się on z nurtu egzystencjalnego. Podstawą tego modelu jest motywacja do udzielania pomocy, jaką charakteryzują się ludzie wykonujący zawody społeczne. Jego zdaniem praca, w której jasne są oczekiwania, dostępne środki i łatwy dostęp do informacji, powoduje to, że ludzie osiągają w niej wysoką efektywność. Taka sytuacja daje im poczucie kompetencji podnoszącej początkową motywację. W chwili jednak, gdy zabraknie "czynników wspomagających", gdy człowiek doświadcza przeszkód, wówczas efektywność maleje, a wraz z nią obniża się motywacja do udzielania pomocy. "Powodem, dla którego sukces, kompetencja i skuteczność są tak bardzo ważne, jest to, iż dostarczają one ludziom poczucia, że ich działania - a więc i oni sami są użyteczni i ważni, że ich życie ma znaczenie w wyższym porządku rzeczy" (za: Sęk, 2004, s 43. ).

Egzystencjalny model wypalenia jest modelem motywacyjnym, a jego główne założenie głosi, że aby się wypalić, trzeba najpierw "płonąc", czyli mieć wysoki poziom motywacji. Harrisson, podobnie jak Farber (za: Sęk 2004) zgadzają się co do tego, że początkowy, wysoki poziom zaangażowania w pracę jest wstępnym a zarazem podstawowym warunkiem procesu wypalenia. Wszelkie motywy, zarówno te powszechne i specyficzne dla danego zawodu, jak też te osobiste, kształtują oczekiwania co do tego, że dana praca będzie miała wpływ oraz pozwoli na osiągnięcie sukcesu. Wspierające środowisko pracy, charakteryzujące się pozytywnymi cechami umożliwiającymi osiągnięcie celów, zapewnienie środków oraz wsparcia i autonomii jest warunkiem niezbędnym do osiągnięcia celów. W przypadku jednak, gdy środowisko pracy jest stresujące, gdy człowiek napotyka na swej zawodowej drodze wiele przeszkód, gdy doświadcza w związku z tym silnego stresu, a nagrody oraz wsparcie są niewystarczające, wówczas osiągnięcie i realizacja celów wydaje się sprawą nieosiągalną. Motywacja w takiej sytuacji bardzo słabnie.

Wśród wielu elementów środowiska pracy, pozytywny wpływ na funkcjonowanie jednostki mają: autonomia pracownika, różnorodność pracy, efektywność środków, wpływ na politykę pracy, współpraca, stosunki interpersonalne w pracy, wsparcie społeczne oraz informacje zwrotne. Duży, negatywny wpływ na procesy wypalenia mają: nadmierny zakres obowiązków, przeciążenie, ciężar decyzji, naciski środowiskowe, biurokratyczne, administracyjne, zbyt silne obciążenie obowiązkami społecznymi, sprzeczne wymagania. Niezwykle stresującą wydaje się być sytuacja, w której osoba pracująca na rzecz innych ludzi doświadcza poczucia winy z powodu niezapewnienia wystarczającej pomocy tym, którzy tej pomocy od niej oczekują.

Rozpatrując wypalenie zawodowe z punktu widzenia modelu egzystencjalnego należy pamiętać, iż w realnym życiu nie istnieją środowiska wyłącznie wspierające lub wyłącznie stresujące. Każde środowisko pracy jest mieszaniną elementarnych cech tychże środowisk i to jak jednostka będzie sobie z nimi radziła w dużej mierze zależy również od jej osobowościowych uwarunkowań. W rezultacie to samo środowisko i te same zadania mogą mieć różny wpływ na motywację, na poczucie własnych dokonań, na ostateczne poczucie sukcesu. Różnice indywidualne w poziomie poczucia sukcesu lub też w poziomie wypalenia można wyjaśnić indywidualnymi cechami poszczególnych osób, jak też oczekiwaniami i celami, jakimi kierują się podejmując daną pracę.

Badacze wypowiadający za tym modelem wypalenia podkreślają, iż nie jest to model statyczny. Oznacza to, iż ludzie pracujący we wspierającym środowisku niekoniecznie muszą osiągać sukcesy i charakteryzować się wysoką motywacją, podobnie jak ludzie pracujący w środowiskach stresujących niekoniecznie muszą ulegać jego wpływowi, a tym samym mogą osiągać ważne cele i czerpać z danej pracy poczucie egzystencjalnego znaczenia. Proces wypalenia zawodowego nie jest procesem nieuchronnie zmierzającym do pełnoobjawowego wypalenia i może zakończyć się na każdym etapie jego trwania, a pracownik może w wyniku określonych sytuacji odzyskać początkową wiarę we własne możliwości oraz wysoki poziom motywacji.

Analizując podejścia do wypalenia zawodowego należy również przyjrzeć się poglądom, nawiązującym do społecznej psychologii poznawczej, którego reprezentantką jest Helena Sęk (2004). Definiuje ona wypalenie zawodowe jako "zespół objawów pojawiających się u osób wykonujących zawody, w których bliski kontakt interpersonalny, pełen zaangażowania i cechy osobowości profesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności zawodowych decydujące o poziomie wykonania zawodu, o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych. Chodzi tu o zawody, które można określić jako społeczne i usługowe zarazem, takie jak nauczyciel, lekarz, pielęgniarka, terapeuta, pracownik socjalny i tym podobne" (Sęk, 2004, s.84) Z natury tych zawodów wynika fakt, iż osoby je wykonujące są narażone na przewlekły, specyficzny stres psychiczny. Wskutek wielu uciążliwości, stresu, trudności, może dojść do obniżenia satysfakcji zawodowej, zaangażowania, wyczerpania emocjonalnego oraz dystansowania się społecznego.

Założenia modelu społecznej psychologii poznawczej nawiązują do poznawczo-transakcyjnej koncepcji stresu Lazarusa, zgodnie z którą dynamika stresu i radzenia sobie z nim zależy od takich zmiennych jak: procesy subiektywnej oceny stresorów (ocena pierwotna), a także oceny własnych zasobów, posiadanych umiejętności, kompetencji społecznych (ocena wtórna). Radzenie sobie z sytuacją stresową może być ukierunkowane na rozwiązanie problemu, bądź też na emocje, co jest modyfikowane przez czynniki sytuacyjne i podmiotowe.

W przypadku, gdy stresory oceniane są jako "wyzwanie", motywują do działania i sprzyjają twórczej aktywności człowieka. Według Fabera (za: Sęk, 1992, 1994) wypalenie jest skutkiem stresu, który nie został zmodyfikowany własną aktywnością zaradczą. Uznając, iż przyczyną wypalenia jest przewlekły stres, w którym rolę kluczową odgrywają pełne zaangażowania kontakty interpersonalne oraz kompetencje przejawiane w tych kontaktach, śmiało można stwierdzić, że jest ono ściśle związane z poczuciem własnej skuteczności. Wymagania środowiska pracy powodują u osób z niskim poczuciem własnej skuteczności uczucie rozczarowania, rezygnacji, apatii, cynizm, gdy trudne nawet warunki pracy u osób charakteryzujących się wysokim poczuciem skuteczności, powodują uruchamianie mechanizmów przystosowawczych, bądź przekształcających te warunki (Cherniss, 1993). By możliwe było uniknięcie wypalenia, należy zatem mieć poczucie skuteczności w osiąganiu ważnych celów zawodowych, poczucie sensu w wykonywaniu danego zawodu. Wspomniane poczucie skuteczności Cherniss (1993) odnosi do trzech obszarów w zawodach usług społecznych. Są to sytuacje zadaniowe, interpersonalne oraz organizacyjne.

W ramach koncepcji społecznej psychologii poznawczej na uwagę zasługuje również podkreślanie roli indywidualnych struktur, schematów poznawczych jednostki, na które składają się wartości osobiste i przekonania. Niska refleksyjność, sztywne, irracjonalne i zhierarchizowane przekonania minimalizują szansę na sukces, a tym samym charakterystyczne są dla osób skłonnych do wypalenia zawodowego. Autonomiczna konfrontacja z trudnościami, realizm, racjonalizm, refleksyjność, dominacja pozytywnych doświadczeń, to elementy wspomagające kompetencje zaradcze. Osoby, które w ten właśnie sposób reagują, spostrzegają otaczającą rzeczywistość, zdolne są do pozytywnego wartościowania zdarzeń, a tym samym są w minimalnym stopniu narażone na procesy wypalenia zawodowego.

W poznawczym modelu stresu i wypalenia ważnymi czynnikami są typy kontroli, jakie reprezentuje jednostka. W modelu kontroli Bryanta (1998) wyróżnia się cztery typy kontroli:

  • zmaganie;
  • doznawanie;
  • unikanie;
  • utrzymywanie.

Kontrole typu doznawanie i utrzymywanie polegające na dostosowywaniu własnych procesów do zmian życiowych, pozytywnym wartościowaniem skutecznie zapobiegają procesowi wypalenia. Przypuszcza się, że kontrola typu unikanie polegająca na negatywnej ocenie i kontroli bezpośredniej, pozostająca w silnym powiązaniu z depersonalizacją, która pełni funkcję mechanizmu obronnego, sprzyja wypaleniu zawodowemu.

Reasumując, przyczyną wypalenia zawodowego w ujęciu poznawczym jest stres zawodowy oraz cechy jednostki, wśród których kluczową rolę przypisuje się mechanizmom zmagania ze stresem oraz poczuciu własnej skuteczności zawodowej. Wypalenie jest procesem rozpoczynającym się skrycie, jest trudne do rozpoznania w pierwszych jego etapach. "Struktura zespołu wypalenia zależy od przyczyn niezadowolenia z pracy zawodowej, rodzaju stresorów, uwarunkowań kontekstualnych, najczęściej organizacyjnych, a także makrospołecznych (np. status zawodowy w państwie, uposażenia, reformy, itp.), a przede wszystkim od cech podmiotowych" (Sęk, 2004).

Podsumowanie


Praca zawodowa jest bardzo istotną dziedziną życia ludzi. Niejednokrotnie decyduje o subiektywnej ocenie jakości życia lub stanie zdrowia człowieka. Dlatego za szczególnie niebezpieczne należy uznać wypalenie zawodowe. Tym bardziej że, jak pisze Sęk: "Zjawisko wypalenia zawodowego ujawniono w latach siedemdziesiątych, choć istniało ono prawdopodobnie znacznie wcześniej. Można jednak sądzić, że przemiany cywilizacyjne i wzrastające wymagania stawiane zawodom służb społecznych (human services) spowodowały, że koszty psychologiczne jakie ponoszą w swojej pracy nauczyciele, lekarze, pielęgniarki, pracownicy społeczni, pracownicy służb ratowniczych, policjanci i inni są coraz poważniejsze" (Sęk, 2004, s.7). Stres, jaki towarzyszy wykonywaniu tych zawodów, trudności w radzeniu sobie z nim bywa powodem wyczerpania, chronicznego zmęczenia, braku zadowolenia z pracy. Dystansowanie się, utrata zaangażowania, to sposoby radzenia sobie z obciążeniami. W wyniku polskich badań nad problematyką wypalenia zawodowego stwierdzono, iż problem wypalenia jest problemem uniwersalnym i wielu badaczy poważnie zaczęło się nim interesować (za: Sęk, 2004).

Bibliografia


  • Aouili, B. Haj Bakri, B. Wypalenie zawodowe a poczucie sensu życia lekarzy internistów. W: http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=201
  • Aronson, E. (1998). Człowiek istota społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
    Bilska, E.( 2004). Jak Feniks z popiołów czyli syndrom wypalenia zawodowego. W: http://www.pismo.niebieskalinia.pl/index.php?id=253, Ewa Bilska, Niebieska Linia, nr 4 / 2004
  • Burke, R. J., Greenglass, E. R. (1989). Psychological burnout among men and woman in teaching: An examination of the Cherniss model, Human Relations 42, 3, 261-273
  • Fengler, J. (2001). Pomaganie męczy. Gdańsk: GWP.
  • Lee, R. T., Ashforth, B. E. (1990). On the meaning of Maslach?s three diamensions of burnout. Journal of Applied Psychology. 75, 6, 743-747.
  • Maslach, C. (1994). Wypalenie się: utrata troski o człowieka. W: Zimbardo, P. G., Ruch F. L., Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • Okła, W., Steuden, S. (1998). Psychologiczne aspekty zespołu wypalenia. Roczniki Psychologiczne, t. I. s. 119-130, Lublin, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
  • Okła, W., Steuden, S. (1999). Strukturalne i dynamiczne aspekty zespołu wypalenia w zawodach wspierających. Roczniki Psychologiczne, t. II, s. 5-17,
  • Sęk, H (2004). Wypalenie zawodowe: przyczyny i zapobieganie. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN
  • Sęk, H. ( 1994). Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Społeczne i podmiotowe uwarunkowania. W: Edukacja wobec zmiany społecznej, Brzeziński, J. Witkowski, L. ( red.), Poznań: Zakład Wydawniczy K Domke, s.123-137.
  • Sęk, H. (1988). Rola asertywności w kształtowaniu zdrowia psychicznego. Ustalenia teoretyczne i metodologiczne. Przegląd Psychologiczny 3, s. 787-808
  • Sęk, H. (2000). Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • Sęk, H. (2000). Społeczna psychologia kliniczna. Warszawa, PWN.
  • Sęk, H. (2000). Wypalenie zawodowe Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
  • Tokarz, A., Nęcka, E. (1997). Psychologia poznawcza w Polsce: Koncepcje, analizy, badania. Warszawa: Instytut Psychologii PAN.



Opublikowano: 2006-11-01



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

  • RE: Wypalenie zawodowe

    Autor: jacekmal   Data: 2017-01-13, 13:32:17               Odpowiedz

    Echh...stres, nerwy...Szczerze, gdyby nie pomoc specjalisty, to nie wiem.. Dzięki mgr Ufnal z Bukowińskiej na Mokotowie moje życie powoli wraca do ładu i składu. Zachęcony przez przyjaciela trafiłem w dobre ręce. Nie bójcie się korzystać z pomocy specjalisty. Bez tego czasem trudno pójść dalej...... Czytaj dalej

    • Zobacz więcej komentarzy