Artykuł

Bogusław Włodawiec

Bogusław Włodawiec

Zastosowanie kwestionariusza SCL-90 w badaniach nad efektywnością psychoterapii


Porównywanie wyników różnych badań nad efektywnością psychoterapii bywa bardzo kłopotliwe. Trudno jest porównywać efektywność różnych kierunków terapeutycznych ze względu na fakt, że odmiennie formułują one cele terapii. Także pacjenci zgłaszają się na psychoterapię z różnymi problemami, co utrudnia porównywanie uzyskiwanych przez nich efektów.

Aby rozwiązać ten problem, badacze próbowali skonstruować kwestionariusze, które stanowiłyby standardowe narzędzia pomiaru efektywności psychoterapii, możliwe do stosowania w jak najszerszym zakresie, wobec różnych grup pacjentów i mierzące możliwie szerokie aspekty zmiany. Jednym z podstawowych obszarów, w którym pacjenci zazwyczaj oczekują poprawy, to (obok poprawy funkcjonowania społecznego), obniżenie nasilenia objawów psychopatologicznych.

Jednym z pierwszych tego typu kwestionariuszy był 72-itemowy Hopkins Symptom Checklist (HSCL) autorstwa Derogatisa, Lipmana i Covi'ego, wymieniany przez Bergina i Lamberta wśród narzędzi mających stanowić trzon ujednoliconych metod oceny wyników psychoterapii w badaniach na ten temat (Bergin i Lambert 1990, s. 287). Kwestionariusz ten, będący wcześniejszą wersją SCL-90, zaadaptowany został w Polsce przez M. Siwiak-Kobayashi i stosowany był pod nazwą "Kliniczna Lista Objawów" (Siwiak-Kobayashi 1974) w badaniach ewaluacyjnych w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.

Kolejna wersja kwestionariusza została rozszerzona do 90 pozycji i znana jest jako Symptom Checklist (SCL-90). W Polsce używane były co najmniej trzy adaptacje tego kwestionariusza: adaptacja K. Jankowskiego, stosowana szeroko w lecznictwie odwykowym w badaniach ewaluacyjnych Instytutu Psychologii Zdrowia, adaptacja B. Mroziak (używana w badaniach Instytutu Psychiatrii i Neurologii) oraz adaptacja A. Brodziaka (Brodziak 1981, ss. 44-59).

Kwestionariusz SCL-90 mierzy nasilenie objawów psychopatologicznych, na które często uskarżają się pacjenci poszukujący pomocy psychoterapeutycznej i psychiatrycznej. Narzędzie składa się z 90 pozycji, odnoszących się do dziewięciu podstawowych zespołów objawów, które tworzą 9 następujących skal:
  1. Somatyzacje
    Skala ta mierzy poczucie dyskomfortu spowodowane dolegliwościami cielesnymi, charakterystycznymi dla nerwic. Pytania obejmują objawy związane z mięśniem sercowym, żołądkiem, układem oddechowym oraz innymi narządami i układami. Uwzględnione zostały także bóle pleców, głowy i mięśni, jak również somatyczne objawy lęku.

  2. Natręctwa
    Skala ta mierzy myśli i zachowania charakterystyczne dla zespołu obsesyjno-kompulsywnego (czyli natręctwa i czynności przymusowe). Skala ta koncentruje się więc na myślach, impulsach i działaniach, których osoba badana doświadcza jako nie do powstrzymania i nieodpartych, choć niechcianych i nie swoich. W skali tej mieszczą się także ogólniejsze zaburzenia poznawcze (np. pustka w głowie, wspomnienia problemów, kłopotów).

  3. Nadwrażliwość interpersonalna

    Skala ta mierzy poczucie nieadekwatności interpersonalnej, niższości, szczególnie w porównaniu z innymi osobami. Osoby uzyskujące wysoki wynik w tej skali mają skłonność do autodeprecjacji, niskiego poczucia własnej wartości, niepokoju i dyskomfortu w kontaktach z ludźmi. Charakteryzuje je także poczucie wyczulonej samoświadomości i negatywne oczekiwania odnoszące się do komunikacji interpersonalnej.

  4. Depresja
    Skala ta uwzględnia szeroką grupę objawów wchodzących w skład zespołu depresyjnego. Reprezentowane są objawy dysforii, obniżonego nastroju, jak również utraty zainteresowania jakąkolwiek aktywnością, brak motywacji, brak energii życiowej. Skala ta odzwierciedla także uczucie beznadziejności i bezradności, poznawcze oraz somatyczne objawy depresji. Dwie pozycje odnoszą się do myśli samobójczych.

  5. Lęk
    Skala ta zawiera objawy i zachowania wiążące się z wysokim poziomem lęku. Zostały w niej uwzględnione ogólne wskaźniki, takie jak niepokój, nerwowość, napięcie, a także somatyczne objawy lęku, jak kołatanie lub przyśpieszone bicie serca. Poszczególne punkty odnoszą się do uogólnionego lęku, ataków paniki oraz jeden dotyczy uczucia dysocjacji.

  6. Wrogość
    Skala mierząca poziom wrogości jest skonstruowana w oparciu o trzy kategorie: myśli, uczucia i zachowania. Punkty tej skali odnoszą się do uczuć rozdrażnienia, irytacji, impulsywnego niszczenia przedmiotów oraz częstych i niekontrolowanych wybuchów złości.

  7. Fobie
    Skala ta obejmuje epizody ostrych stanów lękowych lub agorafobii. W punktach tej skali są reprezentowane lęki związane z podróżowaniem, otwartymi przestrzeniami, tłumem czy miejscami publicznymi i pojazdami. Dodatkowo dołączono kilka punktów przedstawiających zachowania związane z fobiami społecznymi.

  8. Myślenie paranoidalne
    Skala ta mierzy objawy myślenia paranoidalnego. Punkty tej skali odnoszą się do myślenia projekcyjnego, wrogości, podejrzliwości, egocentryzmu, iluzji, braku autonomii i urojeń wielkościowych.

  9. Psychotyczność
    Skala obejmuje zarówno zachowania typowo psychotyczne, jak i charakterystyczne dla rzekomego procesu psychotycznego. Cztery pozycje zawierają osiowe objawy schizofrenii wymieniane przez Schneidera: omamy słuchowe, transmitowanie myśli, kontrolowanie myśli z zewnątrz i nasyłanie myśli, jak również mniej znaczące psychotyczne zachowania, będące wskaźnikami schizoidalnego stylu życia (Derogatis, Lipman, Covi 1973, ss. 13-28).

Poniżej zestawiono wyniki badań prowadzonych przy użyciu kwestionariusza SCL-90 (w adaptacji K. Jankowskiego), uszeregowane w kolejności od najniższego do najwyższego poziomu nasilenia objawów psychopatologicznych w badanej grupie:

  • terapeuci z placówek odwykowych (kobiety i mężczyźni) (Golińska b.r.w., s.12);
  • uczestniczki Programu Rozwoju Osobistego (współuzależnione kobiety po terapii współuzależnienia i alkoholiczki po terapii odwykowej, które co najmniej dwa lata utrzymują abstynencję) po ukończeniu PRO;
  • uczestnicy Programu Rozwoju Osobistego (alkoholicy po terapii odwykowej, którzy co najmniej dwa lata utrzymują abstynencję) po ukończeniu PRO (Włodawiec, 1998);
  • alkoholicy (mężczyźni ) przed terapią odwykową (Monitorowanie... 1996, s.15);
  • współuzależnione kobiety w różnych fazach terapii współuzależnienia (Charakterystyka... 1997, s.22);
  • alkoholiczki (kobiety) przed terapią odwykową (Monitorowanie... 1996, s.15);
  • bezdomni alkoholicy przed terapią odwykową (Włodawiec, 2006);
  • dorosłe dzieci alkoholików (kobiety i mężczyźni) przed terapią (Golińska b.r.w. s.12).

Zestawienie dotychczasowych badań z zastosowaniem SCL-90
Skale SCL-90
terapeuci odwykowi kobiety po PRO mężczyźni po PRO alkoholicy (mężczyźni) kobiety współ-
uzależnione		 alkoholiczki (kobiety) bezdomni alkoholicy DDA
somatyzacje 0,6 0,8 0,8 0,9 1,2 1,1 1,2 1,4
natręctwa 0,9 1,0 1,1 1,4 1,5 1,5 1,7 2,2
nadwrażliwość interpersonalna 1,0 0,9 0,9 1,3 1,3 1,5 1,5 1,8
depresja 0,9 0,9 0,9 1,3 1,5 1,6 1,7 1,9
lęk 0,9 0,8 0,9 1,3 1,4 1,5 1,6 1,9
wrogość 0,9 0,7 0,7 1,1 1,3 1,2 1,0 1,7
fobie 0,4 0,3 0,3 0,9 0,5 1,1 1,0 0,8
myślenie paranoidalne 0,7 0,8 0,9 1,4 1,3 1,5 1,7 1,8
psychotyczność 0,4 0,6 0,6 1,0 0,9 1,1 1,4 1,4


W dostępnej literaturze przedmiotu nie znalazłem badań nad trafnością i rzetelnością polskiej wersji kwestionariusza SCL-90. Jednakże uzyskiwane dotychczas wyniki badań różnych grup osób są na ogół zgodne z intuicyjnymi oczekiwaniami. Jak się wydaje, SCL-90 to bardzo dobre i wygodne narzędzie do badań grupowych. Jednakże, ze względu na brak polskich norm, kwestionariusz trzeba ostrożnie interpretować przy badaniach indywidualnych.

Wykorzystanie kwestionariusza SCL-90 do badań ewaluacyjnych


Kwestionariusz SCL-90 w wersji przystosowanej do badań ewaluacyjnych pacjentów korzystających z psychoterapii jest dostępny na stronie: http://www.psychologia.net.pl/testy/scl-90.php. Do przeprowadzenia badań wystarczy komputer z dostępem do internetu w placówce prowadzącej badania. Po wypełnieniu kwestionariusza przez pacjenta, komputer policzy wyniki i poda je w formie tabeli, wraz z danymi personalnymi pacjenta i datą badania. Plik z wynikiem badania można następnie wydrukować i dołączyć do dokumentacji pacjenta, albo zapisać na twardym dysku, bądź skopiować dane z tabeli do arkusza danych statystycznych programu Excell, SPSS lub Statistica. W tej wersji kwestionariusza wyniki podawane są w tabeli, w formie suchych liczb, bez jakiejkolwiek ich interpretacji, żeby nie wpływać na wyniki uzyskane przez pacjenta przy powtórnym badaniu.

Badania efektywności psychoterapii prowadzi się zazwyczaj, powtarzając kilkakrotnie pomiary tymi samymi narzędziami: przed terapią, po zakończeniu terapii i ewentualnie po upływie określonego czasu od zakończenia terapii (np. pół roku, rok i dwa lata po terapii).

Po zebraniu większej liczby wyników badań tej samej, odpowiednio licznej grupy osób z dwóch lub więcej etapów badań (np. przed terapią i po terapii) badacze zajmują się statystycznym opracowaniem wyników (np. porównują średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe z obu pomiarów, a następnie szacują istotność statystyczną różnicy między dwoma pomiarami, za pomocą statystycznych testów istotności).

Badania indywidualne


W drugiej wersji kwestionariusza SCL-90, dostępnej w portalu Psychologia.net.pl na stronie http://www.psychologia.net.pl/testy.php?test=scl, oprócz wyników uzyskanych przez osobę badaną podana jest ich interpretacja i opis poszczególnych skal. Ta wersja jest przeznaczona dla wszystkich zainteresowanych, chcących zbadać siebie samych i przeczytać interpretację wyników. Należy jednak pamiętać, że kwestionariusz ten przeznaczony jest przede wszystkim do badań grupowych, zaś wyniki badań indywidualnych należy interpretować z dużą ostrożnością.


Zobacz także:

Bibliografia


  • Bergin A.E., Lambert M.J., Ocena wyników terapii [w:] Garfield S.L., Bergin A.E., Psychoterapia i zmiana zachowania. Analiza empiryczna. Warszawa 1990. IPN.
  • Brodziak A., Nerwica, stan przeciążenia, choroby psychosomatyczne. Katowice 1981. Pracownia Informatyki Medycznej Kliniki Gastroentorologii Śląskiej Akademii Medycznej.
  • Charakterystyka kobiet współuzależnionych. Raport z badań., Warszawa 1997. IPZ.
  • Derogatis L.R., Lipman R.S., Covi L., SCL-90: An outpatient psychiatric rating scale - preliminary report, Psychopharmacology Bulletin 1973, vol. 9, nr 1, 13-28.
  • Golińska L., Uczestnicy SPP w trakcie Studium oraz w rok później. IPZiT. Maszynopis (bez daty wydania).
  • Monitorowanie przebiegu i efektów terapii w sieci wiodących placówek lecznictwa odwykowego w Polsce. Portret pacjentów uzależnionych. Raport z badań., Warszawa 1996. IPZ.
  • Włodawiec B., Ewaluacja Programu Rozwoju Osobistego, IP PAN, Warszawa 1998. http://www.psychoterapia.net.pl/pro.php.
  • Włodawiec B., Efektywność terapii odwykowej w Oddziale Terapii Uzależnień IChiP "Monar" w latach 2003-2005. Warszawa 2006. http://cpb.waw.pl/efektywnosc_terapii_otu_monar_2003_2005.pdf



Opublikowano: 2007-09-02



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

Zobacz więcej komentarzy