Afazja jako zaburzenie występuje w przebiegu rożnych schorzeń o.u.n., a także w wyniku wypadków w których dochodzi do urazów mózgowo-czaszkowych. Stąd wynika ważność poznania jej podłoża, objawów a także możliwości terapii która nie tylko poprawia jakość życia chorych dotkniętych tą dysfunkcją a nierzadko ratuje ich życie. Spora część pacjentów po udarze mózgu narażona jest na depresję poudarową - którą zaburzenia komunikacji z otoczeniem wskutek afazji - pogłębiają mogąc prowadzić do myśli rezygnacyjnych, braku motywacji w leczeniu a także rojeń samobójczych. Aktualnie problematyką afazji zajmują się specjaliści rożnych dziedzin, tacy jak neurolodzy, logopedzi, fizjoterapeuci, a także psychologowie (ściślej rzecz ujmując - neuropsychologie). Psychologia ma długą historię badań nad mową i jej zaburzeniami szczególnie, iż powstała przed wyłonieniem się logopedii. W artykule omówię kolejno definiowanie afazji, jej objawy osiowe, diagnozę neuropsychologiczną, sposoby klasyfikacji, różnicowanie z dyzartrią oraz możliwości terapii.

Afazja – to zaburzenie poszczególnych funkcji językowych, na skutek którego dochodzi do dysfunkcji w zakresie komunikacji z innymi ludźmi, co z kolei prowadzi do powstania stanu niepełnosprawności spowodowanego izolacją społeczną oraz utratą ról społecznych (Ł. Domańska, A. R. Borkowska 2008). Jak wynika z powyższej definicji afazję można ująć w dwóch kategoriach – jako:

• dezorganizację procesu językowego (w tym reguł językowych);
  
• destabilizację systemu mózgowego (traktowanego jako całość a nie poszczególne ośrodki).

Można wyróżnić dwa podstawowe objawy osiowe afazji (Ł. Domańska, A. R. Borkowska 2008):

• anomia - czyli problemy związane z nazywaniem obiektów i kojarzeniem słów z ich znaczeniem;
  
• agramatyzm – czyli problemy związane z konstruowaniem poprawnych gramatycznie zdań.

W ramach anomii słowa, które chory wypowiada niepoprawnie i które nie są bliskoznaczne względem pierwotnego określenia którego chciał użyć, to tzw. parafazje np. ciastko zamiast ciasno natomiast opisywanie przedmiotu którego nazwy badany nie pamięta to tzw. peryfraza .

W etiologii afazji aktualnie odwołujemy się do koncepcji mikrogenetycznej Browna (Ł. Domańska, A. R. Borkowska 2008) która zakłada, że kierunek procesów poznawczych zawsze angażuje kolejno wszystkie struktury neuroanatomiczne mózgowia, począwszy od najstarszych do najmłodszych (gdzie najstarsze to pień i śródmózgowie, a najmłodsze to kora mózgowa).

Współcześnie neuropsycholodzy odchodzą od teorii lokalizacyjnych – czyli ukazujących związek danej części mózgu z daną funkcją psychiczną np. układu limbicznego z emocjami, czy płata czołowego z osobowością. Odwołują się do teorii dynamicznych, a zatem ukazujących mózg jako pewien system integralnie ze sobą współpracujących elementów jak i przebiegających pomiędzy nimi procesów (H. Sęk 2006). Zaburzenie danej funkcji np. mowy w przypadku afazji - może być wynikiem zakłócenia pracy rożnych obszarów mózgu (w tym procesów biochemicznych), a niekoniecznie uszkodzenia samego ośrodka mowy np. ośrodka Broca (Ł. Domańska, A. R. Borkowska 2008).

W ramach uściślenia warto wyróżnić, iż w mózgu znajdują się dwa główne ośrodki mowy:

• ośrodek Broca - odpowiedzialny za generowanie(nadawanie) mowy wiązany głownie z płatem czołowym;
  
  
  
• ośrodek Wernickego - odpowiedzialny za dekodowanie ( rozumienie) mowy wiązany głownie z płatem skroniowym.

Najczęściej, jeżeli chodzi o lokalizację, afazja występuje u pacjentów z uszkodzeniem lewej półkuli mózgu oraz prawostronnym niedowładem. Rzadko ma miejsce sytuacja odwrotna. Może zdarzyć się ponadto tzw. afazja krzyżowana kiedy miejscem zatoru lub krwotoku jest prawa półkula u osób praworęcznych (Ł. Domańska, A. R. Borkowska 2008) .

Do głównych patomechanizmów wywołujących afazję należy zaliczyć (Ł. Domańska, A. R. Borkowska 2008):

• choroby naczyniowe (w tym udary mózgowe);
  
• choroby neurodegeneracyjne( w tym choroby otępienne, jak np. choroba Alzheimera);
  
• razy czaszkowo-mózgowe;
  
• nowotwory mózgowia;
  
• ropnie mózgu;
  
• zatrucia toksynami;
  
• procesy zapalne (wirusowe, bakteryjne, grzybiczne).

Ustalenie patomechanizmu afazji jest bardzo ważne, gdyż ma związek z prognozą skutków terapii zaburzeń mowy. W przypadku zatruć czy stanów zapalnych afazja może być stanem przejściowym, natomiast w przypadku chorób pierwotnie otępiennych jest objawem stopniowo narastającym, a prognoza terapeutyczna jest niekorzystna (w późniejszych etapach choroby chorzy przestają całkowicie mówić). Poza tym diagnostyka neuropsychologiczna monitorująca objawy i stopień afazji jest bardzo istotna klinicznie, gdyż pogłębianie się zaburzenia może sygnalizować progresję poważnych zmian patologicznych mózgowia np. krwiak, rozrost guza czy nagła progresja choroby neurodegeneracyjnej (Ł. Domańska, A. R. Borkowska 2008).

Diagnoza neuropsychologiczna afazji jest procesem wieloetapowym i wymagającym doświadczenia klinicysty w pracy z pacjentami afatycznymi. Dotyczy ona w podstawowym zakresie badania zaburzeń nazywania, powtarzania oraz rozumienia (M. Maruszewski 1966). Ponadto obejmuje wywiad strukturalizowany z rodziną chorego oraz rożne testy psychometryczne oraz eksperymentalne (Ł. Domańska, A. R. Borkowska 2008). Zagadnienie diagnozy neuropsychologicznej afazji jest skomplikowane i przekracza ramy tego artykułu, a zainteresowanych czytelników odsyłam do literatury J. Szumskiej oraz M. Pąchalskiej (Szumska 1980, Pąchalska 1994).

Ważnym zagadnieniem jest różnicowanie afazji z dyzartrią. Podłożem dyzartrii są zaburzenia funkcjonowania aparatu wykonawczego mowy: języka, warg, podniebienia, gardła i krtani (T. Pałka , M. Puchowska-Florek 2007). Dyzartrii często towarzyszą zaburzenia połykania. Mowa najczęściej jest niewyraźna, bełkotliwa, niekiedy wybuchowa lub monotonna. Chory mówi z reguły wolno, nierytmicznie, nie ma natomiast trudności w rozumieniu, myśleniu czy układaniu wypowiedzi. Pisanie i czytanie nie są zaburzone. W afazji z reguły dochodzi do zaburzeń pisania, czytania, a nierzadko także zaburzeń rozumienia wypowiedzi innych ludzi (M. Pąchalska 1999).

W ramach rozwoju badań nad afazją powstało wiele rodzajów oraz sposobów jej typologizacji. Współcześnie szeroko stosowany podział afazji opiera się na dwóch podstawowych czynnikach: na objawach w sferze impresji i ekspresji mowy oraz na rozległości uszkodzeń w obrębie struktur mózgowych specyficznych dla czynności mowy (Ł. Domańska, A. R. Borkowska 2008). Ja zaprezentuję najbardziej popularne modele klasyfikacji zaburzeń afatycznych. Pierwszy z nich jest dziełem wybitnego neuropsychologa Aleksandra Łurii, który wyróżnił następujące typy afazji (A. Łuria 1967):

1. Afazje związane z zaburzeniami mowy ekspresyjnej:
   • afazja ruchowa kinetyczna (aferentna), wywołana uszkodzeniem zawoju zaśrodkowego lewej półkuli mózgu;
     
   • afazja ruchowa kinestetyczna (eferentna), wywołana uszkodzeniem okolicy Broca;
     
   • dynamiczna, gdy uszkodzenie obejmuje lewą okolicę czołową (ku przodowi) od okolicy Broca.
   
   
2. Afazje związane z zaburzeniami mowy impresyjnej:
   • akustyczno‐gnostyczna (sensorzyczna), związaną z uszkodzeniem okolicy Wernickego;
     
   • akustyczno‐amnestyczna, gdy uszkodzeniu ulega lewy płat skroniowy w pobliżu okolicy Wernickego;
     
   • semantyczna, gdy uszkodzenie obejmuje okolicę pogranicza płata skroniowo‐ciemieniowo‐ potylicznego.

W Polsce, obok typologii Łurii, popularne są jeszcze dwa modele klasyfikacyjne. Pierwszy to podział wg T. H. Weisenburga, K. E .McBride (Cummings J.L., Mega M.S. 2005), który wyróżnia:

• afazja ruchowa - przewaga zaburzeń mówienia;
  
• afazja czuciowa - przewaga zaburzeń rozumienia;
  
• afazja mieszana - ruchowo-czuciowa;
  
• afazja nominalna - przewaga problemów z nazywaniem i odnajdywaniem słów;
  
• afazja totalna - całkowita niezdolność mówienia i rozumienia.

Drugi model to model Wernickiego-Lichthima-Greshwinda (Cummings J.L., Mega M.S. 2005) dzielący afazję z uwagi na płynność mowy, bądź brak płynności mowy:

Mowa płynna:
Zachowane rozumienie
• z zachowanym powtarzaniem – afazja amnestyczna;
  
• z zaburzonym powtarzaniem – afazja przewodzenia;

Zaburzone rozumienie
• z zachowanym powtarzaniem - transkorowa afazja czuciowa;
  
• z zaburzonym powtarzaniem - afazja Wernickiego;

Mowa niepłynna:
Zachowane rozumienie
• z zachowanym powtarzaniem – transkorowa afazja ruchowa;
  
• z zaburzonym powtarzaniem – afazja Broca;

Zaburzone rozumienie
• z zachowanym powtarzaniem - transkorowa afazja mieszana;
  
• z zaburzonym powtarzaniem - afazja totalna (całkowita).

Nie będę wnikał w szczegóły wyjaśniające poszczególne typy afazji z uwagi na ramy tegoż artykułu ograniczam się tylko do ogólnego zarysu. Klasyfikacja afazji jest zagadnieniem równie szerokim jak i diagnoza, o której wspominałem przy okazji omawiania patomechanizmu zaburzeń afatycznych.

Podsumowywując temat klasyfikacji afazji oraz częstości występowania poszczególnych jej typów u pacjentów można stwierdzić iż w praktyce klinicznej spotykamy zarówno cechy afazji czuciowej jak i ruchowej czyli tzw. afazję mieszaną (J. Szumska 1980). Ponadto w trakcie terapii afazji może ona zmieniać swoją specyfikę i przechodzić stopniowo np. z afazji mieszanej w afazję czuciową (J. Szumska 1980). Faktem jest iż spotykamy w praktyce klinicznej zarówno czyste postacie afazji jak i całkowite zaburzenia wszystkich funkcji językowych tzw. afazję globalną (Pąchalska 1999). Stąd też dany typ klasyfikacji afazji w gruncie rzeczy będzie obejmował wszystkie podstawowe jej postacie, różniąc się głównie kryterium podziału – w zależności od potrzeb diagnostycznych oraz terapeutycznych pacjenta jak i podejścia samego psychologa.

Ostatnim istotnym zagadnieniem jest terapia afazji. Terapia afazji nie jest zadaniem wyłącznie logopedy, ale również pozostałych członków zespołu rehabilitacyjnego i rodziny chorego, w tym również psychologa. Omówię etapy terapii afazji na przykładzie udaru mózgowego. W ramach terapii afazji motorycznej (trudności w wypowiadaniu słów) we wczesnym okresie udaru mózgu (T. Pałka , M.Puchowska- Florek 2007), zadania psychologa obejmują:

• zachęcanie chorego do podejmowania prób nawiązania kontaktu z otoczeniem;
  
• pobudzanie chorego do spontanicznych wypowiedzi;
  
• wywoływanie mowy zautomatyzowanej, na przykład: liczenie do 10, wymienianie dni tygodnia, wymienianie nazw miesięcy;
  
• wywoływanie pojedynczych głosek, słów;
  
• powtarzanie;
  
• naukę budowania zdań.

Z kolei terapia afazji sensorycznej (zaburzenia rozumienia wypowiedzi) we wczesnym okresie udaru mózgu (T. Pałka , M.Puchowska- Florek 2007) polega na:

• nawiązaniu kontaktu emocjonalnego z pacjentem;
  
• zahamowaniu potoku słów;
  
• nauce słuchania wypowiedzi;
  
• poprawie rozumienia (prostych poleceń popartych gestem, kontekstu zdań, wyrazów, związków logiczno-gramatycznych w zdaniu).

Terapia w późniejszym okresie - w domu - jest nastawiona na maksymalną poprawę funkcji poznawczych, tak, by chory mógł współuczestniczyć w życiu społecznym i, jeżeli to możliwe, wrócić do pracy zawodowej. Terapeuta powinien ułożyć program rehabilitacji indywidualnie dostosowany do możliwości pacjenta i realizować go przy współudziale rodziny. Cele rehabilitacji mowy w późniejszym okresie w domu (T. Pałka , M.Puchowska- Florek 2007) obejmują:

• właściwą rehabilitację zaburzonych czynności, czyli odbioru i nadawania mowy, czytania, pisania, liczenia;
  
• przywrócenie lub usprawnienie możliwości komunikowania się chorego z otoczeniem - a przy braku efektów - wytworzenie komunikacji zastępczej (porozumiewanie się z otoczeniem za pomocą pisma lub symboli);
  
• poprawę jakości życia.

Warto również wspomnieć o technikach oraz metodach terapii zaburzeń mowy. Najogólniej metody terapii afatyków można podzielić na werbalne (ćwiczące ekspresję słowną) i niewerbalne (wyrażane znakiem, symbolem, gestami, mimiką, rysunkiem) (G. Jastrzębowska 1998). W przypadku, gdy mowa jest nieobecna lub wymaga ogromnego wysiłku od pacjenta, powinna być rozwijana komunikacja niewerbalna, która oferuje efektywną formę porozumiewania się, a co ważniejsze, redukuje frustrację i odbudowuje pewność siebie. Pacjenci powinni być zachęcani do stawania się wszechstronnymi rozmówcami, używającymi różnych możliwie efektywnych dróg komunikacji, pozwalających na przekazywanie myśli, uczuć, potrzeb i emocji. Terapeuta musi mieć świadomość, że postępując schematycznie może zahamować eksperymentalne (twórcze) podejście pacjenta lub całkowite wycofanie się z komunikacji i niechęć do terapii. Zadaniem najważniejszym jest więc umożliwienie pacjentowi wypróbowania różnych sposobów porozumiewania się. To pacjent zdecyduje o strategii oraz najskuteczniejszych dla siebie sposobach komunikowania się. Terapeuta powinien wspierać i nagradzać nawet najmniejszy wysiłek pacjenta, zaś jego najbliższe środowisko (rodzina, znajomi) zachęcać do współpracy. Afatycy często mają trudności w porozumiewaniu się słownym, mimo prowadzonej terapii mowy, natomiast mogą narysować przedmioty, których nazwy nie są w stanie podać. Często w trakcie rysowania podają nazwę desygnatu adekwatną do rysunku. Wskazuje to na fakt, iż rysowanie może stymulować słowne porozumiewanie się (G. Jastrzębowska 1998). W terapii afazji można stosować rożne techniki terapeutyczne a dokładne ich omówienie zainteresowany czytelnik odnajdzie w literaturze przedmiotu min. w pozycjach logopedycznych oraz psychologicznych takich autorów jak G. Jastrzębowska czy M. Maruszewski.

Artykuł ten nie wyczerpuje nawet w połowie informacji związanych z afazją a jedynie wprowadza w jej problematykę. Dziś zaburzenia mowy typu afazji nie należą do rzadkości w praktyce psychologicznej (w szczególności na oddziałach neurologicznych, udarowych a także w zakładach opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjnych) więc obowiązkiem każdego psychologa jest poznać podstawy związane z ich rozpoznawaniem, a także terapią. Artykuł służyć może również wszystkim zainteresowanym tym zagadnieniem a także być źródłem informacji dla rodzin osób dotkniętych afazją. Wiedza na temat tego zaburzenia i świadomość jego podłoża oraz możliwości terapii to pierwszy krok ku jego wyleczeniu bądź poprawie jakości życia dotkniętych tą dysfunkcją.

---

Autor jest psychologiem. Ukończył psychologię na Uniwersytecie Śląskim, specjalność – psychologia kliniczna dorosłych oraz psychologia kliniczno-wychowawcza dzieci i młodzieży. Aktualnie pracuje w centrum leczenia oraz opieki MEDICO w Sosnowcu. Brał udział w szkoleniach podyplomowych w Polskim Instytucie Psychoterapii Integratywnej w Krakowie. Zainteresowania naukowe: psychoterapia, neuropsychologia, psychodiagnostyka, antropologia kulturowa oraz filozofia.

---

Bibliografia

• M. Puchalska Przesiewowy test badania afazji, Fundacja na rzecz osób z dysfunkcjami mózgu, Kraków 1994.
  
• M. Puchalska, Afazjologia. Kraków - Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN 1999.
  
• J. Szumska, Metody badania afazji. Warszawa PZWL 1980.
  
• Ł. Domańska, A. R. Borkowska, Podstawy neuropsychologii klinicznej. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008.
  
• H. Sęk, Psychologia kliniczna t.2 , Wydawnictwo naukowe PWN , 2006 Warszawa.
  
• Maruszewski M. (1966), Afazja. Zagadnienia teorii i terapii. Warszawa: PWN.
  
• Cummings J.L., Mega M.S. (2005), Neuropsychiatria. Wrocław: Urban & Partner.
  
• Łuria A.R. (1967), Zaburzenia wyższych czynności korowych wskutek ogniskowych uszkodzeń mózgu. Wprowadzenie do neuropsychologii. Warszawa: PWN.
  
• T. Pałka , M.Puchowska-Florek, Chory po udarze - rehabilitacja ruchowa i zaburzeń mowy, Choroby Serca i Naczyń 2007, tom 4, nr 2, 89–92.
  
• G. Jastrzębowska, Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole 1998.

---

Opublikowano: 2010-03-28

Oceń artykuł:
1
2
3
4
5
6

Ten artykuł nie ma jeszcze żadnych komentarzy. Skomentuj artykuł