Artykuł opisuje powody, dla którego Facebook i inne portale społecznościowe są tak często odwiedzanymi miejscami w sieci - czasem przez osoby, dla których częste odwiedziny są metodą regulacji trudnych stanów psychicznych.

Powtarzający się zbiór szkodliwych, powstających w podobnym kontekście i trudnych do kontroli zachowań to część składowa topografii wielu zaburzeń: obsesyjno-kompulsywnego (popularna nerwica natręctw), wszystkich uzależnień, zaburzeń odżywiania i innych. Spośród uzależnień sklasyfikowanych w DSM-IV-TR wymienia się wyłącznie te bezpośrednio spowodowane użyciem substancji, jednak niewątpliwe jest, że wraz z poszerzeniem się dostępu do internetu wiele osób rozwinęło podobny schemat funkcjonowania w stosunku do niego, jak osoby nadużywające lub uzależnione od alkoholu, tytoniu czy innych narkotyków w stosunku do wymienionych środków, z tolerancją i negatywnymi objawami po odstawieniu włącznie.

Wyłącznie objawowa klasyfikacja zaburzeń zarówno w DSM i ICD nie mówi wiele o funkcji, jakie te objawy pełnią w życiu przeżywającego je. Dwie różne w formie czynności - spożycie alkoholu i przesiadywanie przed monitorem - mogą funkcjonalnie pełnić tę samą rolę. Częstą funkcją kompulsywnych zachowań jest redukcja napięcia - osoba cierpiąca na zaburzenie obsesyjno-kompulsywne, która patologicznie boi się, że skrzywdzi swoje dziecko, może zachowywać się w sposób, który wprawdzie na krótką metę oddali ryzyko krzywdy (usuwanie wszystkich noży z domu, przekazanie opieki nad dzieckiem partnerowi czy rodzinie, unikanie dziecka), ale na dłuższą metę mniej lub bardziej zdestabilizuje życie tej osoby w wielu aspektach (społecznym, rodzinnym, sensu życia). Podobnie ludzie "rozwiązujący" swoje problemy za pomocą alkoholu lub patologicznie odchudzający się będą realizować swój sztywny schemat celem krótkoterminowych zysków (lepszy nastrój, oddalenie lęku) za cenę dalej sięgających trudności.

Osoby takie często rozumieją, że ich zachowanie jest nieuzasadnione lub nieodpowiednie, jednak lęk lub innego rodzaju stresor, który przeżywają oraz ulga po wykonaniu rytuału umacniają osobę w starym schemacie - jest to zatem problem, którego mechanizm wyjaśnia teoria uczenia się.

W ramach teorii uczenia się ważną rolę pełni warunkowanie sprawcze, które określa zmiany w zachowaniu ze względu na ich konsekwencje. Procesy wzmocnienia w jego ramach dzielimy na pozytywne wzmocnienie i negatywne wzmocnienie.

Negatywne wzmocnienie zachodzi, kiedy bezpośrednio po czynności zostaje usunięty jakiś stan i zwiększa to prawdopodobieństwo wystąpienia tego zachowania w przyszłości. Przykładowo, osoba o obniżonym nastroju, która uczy się patologicznie regulować nastrój odwracając uwagę od nieprzyjemnych myśli poprzez kontakt przez internet będzie częściej spędzać czas przed komputerem, a schemat zachowań będzie wzmacniany poprzez niosące ulgę wrażenie, że dzięki niemu jest się na jakiś czas wolnym od burzliwych myśli. Proces negatywnego wzmocnienia można uważać za podstawę wszystkich wymienionych powyżej problemów psychicznych. Warto zaznaczyć, że taki sam proces funkcjonuje u osób nieprzejawiających poważnych trudności w funkcjonowaniu - ktoś czuje się źle i szuka ulgi przed komputerem, regulując swój dyskomfort psychiczny bez rujnowania innych aspektów życia.

Dla porównania, pozytywne wzmocnienie określa proces, w którym zachowanie jest intensyfikowane nie tyle przez uniknięcie postrzeganego zagrożenia, co poprzez osiągnięcie jakiejś korzyści. Oba rodzaje wzmocnień mogą być rozpatrywane jako dwie strony tej samej monety (czy ktoś redukuje lęk czy zwiększa komfort psychiczny?), ale z przyczyn praktycznych korzystne jest konceptualizowanie tego jako odrębnego zjawiska (Törneke 2010, s. 14).

Wiele wiedzy o ludzkim zachowaniu ma za swoje źródło eksperymenty nad prostymi zjawiskami podczas badań laboratoryjnych na innych zwierzętach. Takie podejście nazywa się hipotezą ciągłości. Wychodzi się tu z założenia, że wiele procesów obecnych u  prostszych ewolucyjnie zwierząt zachowało się w miarę ewolucji u zwierząt na wyższym poziomie organizacji. Jest to pod wieloma względami ekonomiczne podejście, przygotowujące grunt pod badania nad właściwym przedmiotem psychologii - człowiekiem. Ta hipoteza działa tylko w jedną stronę - gramatyczny język i związane z nim zachowanie rządzone przez werbalne zasady nie są możliwe do zbadania za pomocą innych niż człowiek zwierząt, gdyż jest to mu tylko przysługująca właściwość (Hayes, Hayes 1992).

Opisany poniżej dwufazowy eksperyment na szczurach wskazuje na proces, który w świecie zjawisk obserwujemy jako powtarzające się w danym kontekście zachowanie - kompulsję.

W pierwszej fazie szczur jest uczony za sprawą warunkowania sprawczego łączyć pociągnięcie dźwigni i otrzymanie jedzenia. W drugiej następuje rozluźnienie schematu, mając na celu stopniowe osłabienie relacji pomiędzy dźwignią a jedzeniem - szczur dostaje jedzenie za pociągnięcie dźwigni, ale tylko od czasu do czasu. W efekcie obserwujemy charakterystyczną konsekwencję - w miarę osłabiania się wzmacniającej siły bodźca szczur dręczy dźwignię coraz częściej, a powtarzające się zachowanie jest efektem nie tyle negatywnego wzmocnienia (jak w tradycyjnych modelach tego zaburzenia), ale może wynikać także z nieregularnej historii pozytywnych wzmocnień (Todd, Pietrowski 2007, s.47-48).

W jakim stopniu powyższe procesy nadają się do opisania tego, co dzieje się podczas korzystania z Facebooka? Istnieje na tym portalu grupa "Inbox (1) makes me happy", której jestem cichym zwolennikiem, gdyż w odstępach między codziennym obowiązkami trochę częściej niż bym chciał zaglądam, by sprawdzić, czy ktoś czegoś do mnie nie napisał. Wiele osób redukuje przerwy pomiędzy jednym a drugim sprawdzeniem do zera, siedząc przed komputerem jak wartownik, czekając aż coś się zdarzy, kiedy nie zdarza się nic lub niewiele. Nagradzający efekt zachowań (np. społeczny kontakt, uznanie) pojawia się od czasu do czasu i tylko w pewnym stopniu może być regulowany przez użytkownika konta, zachęcając do częstego zaglądania i uczestniczenia w internetowym życiu.

Z tą wiedzą na temat warunkowania sprawczego i nieregularnego pozytywnego wzmocnienia zachęcam też do zajrzenia na www.ted.com do wykładu "7 ways games reward the brain", gdzie ten sam proces, pośród innych wymienionych, jest widoczny jak na dłoni w kontekście gier komputerowych.

Powyższe dwa schematy w niewielkim tylko stopniu uwzględniają kontekst zajścia procesu warunkowania. Jeśli psycholog lub psychoterapeuta zechce skorzystać z nich do analizy przypadku i do psychoedukacji osoby, która zwraca się do niego o pomoc, wartościowe może być poprzedzenie "internetowej aktywności" zbiorem zjawisk, które ów kontekst określi, co umożliwi ukierunkowanie interwencji oraz uświadomienie klienta, jakim procesom podlega, zwiększając motywację do pracy i ułatwiając rozwój bogatego behawioralnego wachlarza.

---

Autor jest studentem psychologii na Uniwersytecie Śląskim oraz Technische Universität Dresden. Interesuje się podstawowymi empirycznymi teoriami człowieka - przede wszystkim behawiorystycznymi (teoria uczenia się, relational frame theory) oraz psychodynamiczną teorią opanowywania trwogi - a oprócz tego terapią behawioralną (acceptance and commitment therapy), z którą wiąże swoją przyszłość.

---

Bibliografia

• Hayes S.C., Hayes L.J. (1992) Verbal Relations and the Evolution of Behavior Analysis. American Psychologist, 47 (11), 1383-1395.
  
• Todd J.T., Pietrowski J.L. (2007). Animal Models of Exposure Therapy. In D.C. Richard, D. Lauterbach (Ed.), Handbook of Exposure Therapies (pp. 29-60). London: Elsevier.
  
• Törneke N. (2010). Learning RFT. Oakland: New Harbringer.

---

Opublikowano: 2011-05-17

Oceń artykuł:
1
2
3
4
5
6

Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

• Internet i zachowania kompulsywne
  

  Autor: impresja   Data: 2011-05-22, 15:04:28               Odpowiedz

  Ciekawy artykuł niezaprzeczalnie.
  Jak i również "wskazówka"(ukryta)jakiejś alternatywy,która pewnie gdzieś jest,ale której nie wiadomo gdzie tak serio szukać i czy.
  W sumie warto przeczytać,zadumać się,podziękować Autorowi artykułu i....._:).
  } ... Czytaj dalej

Zobacz więcej komentarzy