Artykuł

Anna Majchrowska

Anna Majchrowska

O symptomach traumy u dzieci i dorosłych


Czy oddzielenie dziecka od rodzica jest zdarzeniem traumatycznym?


Poniższy tekst ma na celu próbę odpowiedzi na pytanie: czy oddzielenie dziecka od rodzica jest dla niego zdarzeniem traumatycznym? Mam tu na myśli sytuację, kiedy dziecko na mocy postanowienia sądu zostaje odebrane rodzicom i umieszczone w rodzinnej lub instytucjonalnej formie pieczy zastępczej. Posiłkując się literaturą przedmiotu postaram się odpowiedzieć na to pytanie.

Większość badań nad stresem traumatycznym i zaburzeniem po stresie traumatycznym dotyczy byłych więźniów obozów koncentracyjnych, byłych uczestników wojny w Wietnamie, powodzi w górniczej osadzie w Buffalo, ofiar klęsk żywiołowych, napadów kryminalnych, gwałtu oraz przemocy seksualnej i fizycznej doznanej w dzieciństwie. Ponadto w Polsce przeprowadzono badania na grupie pracowników pogotowia ratunkowego oraz grupie ofiar powodzi w 1997 [1].

Trauma i uraz są pojęciami używanymi zamiennie - odnoszą się do zdarzeń przynoszących szkody psychiczne lub somatyczne, wywołujące stres lub szokujące. Urazy psychiczne, traumy są awersyjnymi doświadczeniami prowadzącymi do pojawienia się poważnych następstw psychologicznych [2]. Trauma z języka greckiego oznacza "ranę". Terminu tego używa się zarówno w odniesieniu do urazu fizycznego wywołanego przez czynniki zewnętrzne jak i urazu psychicznego spowodowanego skrajnym przeżyciem emocjonalnym [3]. "Skutkiem traumy jest ostry stan pourazowy, natomiast rozwój chronicznego PTSD jest wynikiem braku możliwości poradzenia sobie z bezpośrednią reakcją na traumę" [4]. Do czynników wpływających na reakcję na traumę zalicza się: wsparcie społeczne, osobowość, doświadczenia życiowe i cechy biologiczne.

Traumatyczny stresor wg DSM IV to "zdarzenie związane z zagrożeniem życia lub fizycznej integralności, podczas którego dana osoba przeżywa intensywny strach, poczucie bezradności lub makabry" [5]. Według tej definicji stresor traumatyczny nie ma natury obiektywnej. Zależy natomiast od subiektywnego doświadczenia ofiary. Opiera się, na zasadzie, że ludzie nie reagują w ten sam sposób na zewnętrznie podobne zdarzenia [6].

Stresory prowadzące do PTSD (zespołu stresu pourazowego) to:
  • man-made disasters - obozy koncentracyjne, bombardowanie, tortury, terroryzm,
  • walka frontowa,
  • klęski żywiołowe,
  • katastrofy komunikacyjne i przemysłowe,

  • przemoc seksualna,
  • przemoc fizyczna [7].

Kategorie traumatycznych zdarzeń prowadzących do PTSD:
  • gwałtowny atak np. walka zbrojna, gwałt lub atak seksualny, przebywanie w niewoli, bycie postrzelonym/ugodzonym nożem, bycie napadniętym, bycie ciężko pobitym,
  • inne obrażenia: poważne wypadki, klęska żywiołowa, zagrażająca swojemu życiu choroba lub dziecka, bycie świadkiem zabicia lub poważnego zranienia, znalezienie martwego ciała,
  • informacja o innych: bliski krewny został zgwałcony, doznał napaści seksualnej, został zaatakowany, brał udział w wypadku np. samochodowym,
  • nagła, nieoczekiwana śmierć [8].

Człowiek doświadcza stresu traumatycznego jeżeli:
  • "dana osoba przeżyła, była świadkiem lub została skonfrontowana ze zdarzeniem lub zdarzeniami związanymi z rzeczywistą śmiercią lub zagrożeniem życia bądź poważnym zranieniem, zagrożeniem fizycznej integralności własnej czy innych ludzi;
  • reakcja tej osoby obejmowała intensywny strach, poczucie bezradności lub makabry" [9].

Zdarzenia traumatyczne zostały zatem uznane za inne, szczególne, nie tożsame ze stresującymi zdarzeniami życiowymi takimi jak rozwód, emocjonalne odrzucenie, poważna choroba, porażka finansowa [10]. Stres psychologiczny powodują natomiast czynniki stanowiące:
  • zagrożenie czyli czynności zapowiadające uszkodzenie lub stratę,
  • zakłócenie np. przeszkoda, brak, zwłoka, zaskoczenie,
  • deprywację np. niezaspokojenie potrzeb, utrata wartości, zdarzenia powodujące podważenie poczucia własnej wartości [11].

Na liście stresujących wydarzeń życiowych znajduje się również: "zmiana w zakresie kontaktów rodzinnych" [12], co charakterystyczne jest dla sytuacji odebrania dziecka rodzicom i umieszczenia w pieczy zastępczej.

Ponadto warto wyjaśnić pojęcie "stres przewlekły" (forma stresu) - występuje wtedy, gdy czynniki stresowe istnieją w stanie przewlekłym przez dłuższy czas np. rozłąka, uwięzienie, brak pożywienia [13].

Przeżycie traumy może prowadzić do tzw. stresu pourazowego. Aby go zdiagnozować należy kierować się następującymi kryteriami diagnostycznymi (DSM-IV):
  • doświadczenie traumatycznej sytuacji, która skutkowała silnym strachem, poczuciem bezradności i przerażeniem,
  • ponowne i ciągłe przeżywanie urazu,
  • unikanie bodźców związanych z traumatycznym zdarzeniem oraz przytłumiona wrażliwość,
  • pobudzenie znajdujące wyraz w problemach ze snem, nieadekwatną reakcją przestrachu w stosunku do zdarzenia, trudności z koncentracją uwagi,
  • zaburzenie trwa ponad miesiąc,
  • stan ten uniemożliwia normalne funkcjonowanie jednostki [14].

Zdarzeniem traumatycznym może być tzw. "traumatyczna utrata". Wśród polskich studentów zdarzyło się to 21% osób (2002), a wśród amerykańskich 15% (2000) [15]. W badaniach na temat rozpowszechnienia traumy w ciągu życia w Australii (Rosenman 2002) padło pytanie "Czy kiedykolwiek doświadczyłeś jakiegoś innego skrajnie stresującego lub przykrego doświadczenia?", na które twierdząco dopowiedziało 10,5% próby reprezentatywnej mieszkańców Australii [16]. Podobne pytanie padło w badaniach przeprowadzonych na studentach 7 szkół wyższych w Warszawie, na które 18,7% ogółu badanych odpowiedziało twierdząco [17].

Ostatnie badania wskazują na to, że traumatyczne zdarzenia dotykają większość ludzi. Badania przeprowadzone na reprezentatywnej próbie dorosłych Amerykanów wykazały, że 56% osób przeżyło jeden lub więcej traumatycznych zdarzeń [18]. Rozpowszechnienie PTSD w ogólnej populacji Stanów Zjednoczonych - średni wskaźnik dla mężczyzn i kobiet to 1% (1987 Halzer i in.). Inne badania przeprowadzone na krajowej próbie mieszkańców USA, podają, że częstotliwość występowania PTSD kiedykolwiek w ciągu życia wynosi 5% wśród mężczyzn i 10% u kobiet (1994 Kessler i in) [19]. Ponadto dowiedziono, że PTSD zwiększa ryzyko depresji i nadużywania alkoholu do 80% [20].

Koncepcja psychoanalityczna wskazuje na konflikt wczesnodziecięcy jako podstawowy czynnik patogenny w powstawaniu zaburzeń po traumie [21]. Model psychospołeczny zakłada, że przebieg przetwarzania traumy oraz forma adaptacji zależą od indywidualnych cech jednostki oraz środowiska zdrowienia. Różni ludzie obecni przy tym samym zdarzeniu traumatycznym będą mieli różne wyniki adaptacyjne, ze względu na ich różne doświadczenia i sposób znoszenia konsekwencji tych doświadczeń. Ponadto adaptacja będzie następowała w różnych środowiskach zdrowienia [22].

Literatura przedmiotu przedstawia następujące sposoby radzenia sobie z traumą:
  • przepracowanie emocji związanych z traumą,
  • ekspresja i komunikowanie się,
  • nadanie sensu i znaczenia przeżytym doświadczeniom i ich akceptacja [23].

Pisze się również o fazach reakcji postresowych (Horowitz):
  • faza krzyku,
  • faza zaprzeczania charakteryzuje się min. zmniejszeniem zainteresowania życiem i aktywności, niedostrzeganie bodźców związanych z traumą,
  • faza wdzierania się dotyczy wdzierania się niechcianych myśli i uczuć, nadmierna czujność i ataki paniki, niezdolność do koncentrowania się na zdarzeniach nie związanych z traumą,
  • faza przepracowania charakteryzuje się poprawnym funkcjonowaniem człowieka we wszystkich sferach,
  • faza zakończenia charakteryzuje się tworzeniem nowych lub aktualizacją istniejących już schematów dla zaakomodowania wewnętrznych struktur informacyjnych wobec tego co nowe dla Ja [24].

Stres traumatyczny u dzieci


U dzieci podobnie jak u dorosłych doświadczenie szczególnie przerażającego doświadczenia, zagrożenia życia lub zdrowia, także bycie świadkiem takiego zdarzenia lub nagła wiadomość o śmierci lub rozstaniu z bliską osobą może spowodować wystąpienie PTSD. Objawy stresu pourazowego u dzieci występują do 3 miesięcy po urazie i polegają na:
  • wyczekiwaniu na złe wydarzenie - stan gotowości,
  • unikaniu sytuacji kojarzących się z negatywnym doświadczeniem,
  • nadmiernej reakcji na bodźce,
  • wzroście napięcia, drażliwości,
  • natrętnych wyobrażeniach negatywnego zdarzenia,
  • koszmarach sennych o tematyce dotyczącej zdarzenia [25].

Literatura przedmiotu wskazuje na główne kategorie symptomów występowania PTSD u dzieci:
  • ponowne przeżywanie tragedii np. budzenie się w nocy z płaczem i palpitacją serca,
  • unikanie osób, obiektów i miejsc związanych ze zdarzeniem,
  • permanentne, nadmierne rozdrażnienie i pobudzenie np. trudności z koncentracją, napady złości i agresji nieadekwatne do sytuacji,
  • poczucie małej wartości, niska samoocena, zaburzenia lękowe i depresyjne - u dzieci starszych [26].

Częstotliwość doświadczania znaczących urazów psychicznych przez dzieci jest wysoka - 59% (Silva), 70% (Fitzpatrick i Boldizara). Aż u 25% dzieci i młodzieży, które przeżyły uraz psychiczny można zdiagnozować zespół stresu pourazowego. Ponadto objawy PTSD w ponad połowie przypadków mogą utrzymywać się przez całe życie [27]. Te dane potwierdzają wagę problemu.

Kryteria rozpoznawania PTSD u dzieci (Pynos):
  • doświadczenie zdarzenia, które może wywołać uraz u każdego,
  • przeżywanie zdarzenia wielokrotnie i od nowa, na różne sposoby,
  • reagowanie wycofaniem i wzrostem napięcia.

W przypadku dzieci do 48 miesiąca życia wystarczy występowanie jednego z wymienionych poniżej symptomów, aby można było stwierdzić występowanie PTSD (Scheering):
  • powtórne przeżywanie - powtarzające się zabawy nawiązujące do urazu oraz epizody dysocjacyjne,
  • obniżona aktywność lub społeczne wycofanie, utrata nabytych umiejętności,
  • wzrost pobudliwości wyrażający się w zaburzeniach snu, skupieniu uwagi, nadpobudliwości, odpowiadanie przestrachem na bodźce,
  • strach i agresja np. strach przed toaletą, agresja w stosunku do opiekunów [28].

W okresie dzieciństwa główne reakcje na stres to pobudzenie i dysocjacja - unikanie, zamieranie, uciekanie w marzenia w ciągu dnia, depersonalizacja, fuga, katatonia. U starszych dzieci charakterystyczne jest odtwarzanie traumatycznej sytuacji w zabawie, koszmary senne, somatyzacja, zachowania lękowe [29].

Od czego zależy reakcja dziecka na traumatyczne wydarzenie? Wg Badury-Madej zależy od:
  • tego, co dziecko widziało i przeżyło w czasie wydarzenia;
  • reakcji rodziców, obserwowanej i interpretowanej przez dziecko;
  • wieku dziecka - trauma zaostrza problemy emocjonalne związane z dana fazą rozwojową.

Wydarzenie traumatyczne może nasilić występujące objawy zaburzeń emocjonalnych dzieci.: nadpobudliwość psychoruchową, zaburzenia jedzenia, fobie, zaburzenia depresyjne, zaburzenia lękowe. Oprócz tego mogą pojawić się: pogorszenie wyników w nauce, odmowa pójścia do szkoły, zwiększony dystans do członków rodziny lub na odwrót lgnięcie do nich, gorsze kontakty z rówieśnikami, złe zachowanie, którego przedtem nie było [30].

Warto wspomnieć, że badania na temat koszmarów sennych u dzieci jako efektów przeżytej traumy potwierdzają tę prawidłowość. Koszmar to sen, w którym dominuje przemoc i agresja oraz silnie negatywne emocje. Na treść i cechy marzeń sennych mają wpływ czynniki związane cechami zdarzenia traumatycznego (obiektywne), oraz tym jak dane dziecko przeżywało to zdarzenie (subiektywne) [31].

Zastanawiając się nad tym, czy zabranie dziecka rodzicom jest zdarzeniem traumatycznym, należałoby szerzej omówić traumatyczną utratę bliskiej osoby. Jest to również zdarzenie, po którym osoba może cierpieć na PTSD. Wg wcześniej wymienionych przeze mnie zdarzeń traumatycznych za utratę bliskiej osoby należałoby rozumieć jej śmierć. Rozwód natomiast lub odrzucenie określane jest jako stresujące zdarzenie życiowe. Badania jednak wskazują, że dzieci doświadczające rozwodu rodziców śnią o sytuacjach opuszczenia i doświadczają niepokoju - co jest charakterystyczne dla skutków traumy [32]. Dzieci takie, doświadczając opuszczenia przez jednego rodzica (tracąc jednego rodzica - bliską osobę), często czują się również winne z tego powodu.

Zastanówmy się zatem czy dziecko odbierane przez kuratorów z domu rodziców i umieszczane w placówce doświadcza traumy czy stresującego zdarzenia? Przecież na skutek tego zdarzenia traci kontakt z bliskimi sobie osobami - rodzicami, doświadcza bezradności (nie ma wpływu na sytuację), prawdopodobnie czuje się winne w związku z zaistniałą sytuacją. Niestety w literaturze przedmiotu nie doszukałam się żadnych badań na ten temat.

Istotny jest również fakt subiektywnego odczuwania zaistniałej sytuacji - oddzielenia od rodziców - jako traumatycznej. Jacy by ci rodzice nie byli - dziecko jest z nimi związane więzią emocjonalną. Z mojego doświadczenia wynika, że dzieci postrzegają kuratora jako "całe zło" - jako osobę, która zabrała je od rodzica. Jeżeli ta sytuacja stresowa powoduje poważne następstwa psychologiczne, a przecież jest ona odbierana subiektywnie, w związku z czym nie można tu generalizować - to czy rzeczywiście jest stresorem, a nie traumą? Jednym ze skutków psychologicznych są zaburzenia relacji przywiązania. "Zaburzenia dotyczące relacji przywiązania mogą być dla dziecka źródłem urazu psychicznego niezależnie od jakości związku pomiędzy nim a opiekunem" [33]. Zaburzenia relacji przywiązania występują u dzieci po urazach psychicznych i są wywołane stratą lub jej zagrożeniem, rozdzieleniem z bliskimi. Dzieci takie nie potrafią zbudować prawidłowej relacji z opiekunami i zaadaptować się do środowiska rodziny zastępczej.

Warto tutaj wspomnieć o przyczynach, które wpływają negatywnie na kształtowanie się więzi z opiekunem (B. James):
  • przerażająca strata: umieszczenie dziecka poza domem, utrata kontaktu z rodzicem, porzucenie dziecka, zagrażająca życiu choroba rodzica, śmierć rodzica lub grożenie samobójstwem;
  • ponowne połączenie z rodzicem po długiej przerwie;
  • wadliwy lękowy styl przywiązania powtarzany przez dziecko w relacjach z innymi [34].

Bezpośrednim efektem oddzielenia dziecka od matki i środowiska rodzinnego są głęboki ból i udręczenie psychiczne, które dzieci manifestują zachowaniem, np. dzieci w wieku od kilkunastu miesięcy do dwóch-trzech lat pozostawione w szpitalu reagują na tego typu sytuacje płaczem, gwałtownymi i gniewnymi protestami, brakiem akceptacji w stosunku do opiekunów. Po tej fazie protestu, która może trwać od kilku godzin do kilku dni, zachowanie dziecka zaczyna wyrażać wzrastającą utratę nadziei na połączenie z matką: jego aktywność fizyczna maleje, wydaje się być zamknięte w sobie i bierne. W następnej fazie dziecko powoli interesuje się otoczeniem, przestaje się buntować, może nawet szukać towarzystwa. Jeśli dziecko odwiedzi rodzic, nie okazuje ono radości z tego powodu [35]. Czyż nie są to "poważne następstwa psychologiczne"?

Warto tutaj wspomnieć o istnieniu zaburzenia zwanego lękiem separacyjnym - jest to lęk przed rozdzieleniem z bliską osobą, ma on nieproporcjonalne nasilenie w stosunku do okresu rozwojowego dziecka [36]. Gdy dziecko cierpiące na lęk separacyjny zostanie rozłączone z rodzicami, opanowuje je chorobliwy strach, nieadekwatny do sytuacji. Strach taki jak przed chorobą rodziców lub ich śmiercią. Dziecko takie kurczowo trzyma się dorosłych i ma problemy z zasypianiem, jest nieśmiałe, nadwrażliwe, niedojrzałe jak na swój wiek. Problem ten dotyczy 2,4 % dzieci [37].

Reakcja dziecka na uraz psychiczny zależy od stopnia jego rozwoju oraz reakcji rodziców na zachowanie dziecka. Często reakcja dziecka nie jest zgodna z oczekiwaniami rodziców, lub jest odroczona w czasie. Zdarza się, że po doświadczeniu urazu dziecko prawidłowo funkcjonuje, a dopiero później zaczyna się martwić, nie daje sobie rady z obowiązkami i sprawia trudności wychowawcze. Zdarzenie, którego doświadczyło dziecko musi posiadać dla niego sens, a że myślenie dziecka nie posiada jeszcze wszystkich faktów, dzieci mogą uzupełniać sobie luki za pomocą wyobraźni. Ten fakt zapewne nie wpływa korzystnie na osobowość i funkcjonowanie dziecka. Reakcje dziecka na uraz dotyczą m.in.:
  • problemów ze snem, koszmarów;
  • powrót do zachowań charakterystycznych dla wcześniejszych faz rozwoju;
  • zaabsorbowanie urazem, chęć rozmowy o nim, ciągłe go odtwarzanie, chęć powrotu do miejsca, gdzie się wydarzył;
  • przesadna troska o innych, niepokój o innych;
  • kurczowe trzymanie się rodziny lub dobrze znanych rzeczy dla zachowania poczucia bezpieczeństwa;
  • opuszczenie się w nauce wskutek trudności z koncentracją;
  • nadmierna aktywność, nerwowość, niezadowolenie [38].

J. Brągiel uważa, że dzieci po sytuacjach kryzysowych posiadają 9 typowych rysów:
  • obniżona zdolność do radości z życia,
  • pseudodojrzałość,
  • brak gotowości do zabawy,
  • demonstracja braku radości
  • czasami występuje niezdolność do kontroli reakcji fizjologicznych, np. moczenie się,
  • poczucie niskiej wartości,
  • niskie mniemanie o własnych zdolnościach,
  • wycofywanie się z życia społecznego,
  • agresja: otwarta wrogość, złość, która wynika z faktu braku kontroli nad własnym życiem [39].

Ryzyko doświadczenia zdarzeń traumatycznych takich jak przemoc czy wypadek rośnie wraz z liczbą stresorów związanych z rodziną tj. życie w biedzie, bezrobocie rodziców, uzależnienie rodzica. Dzieci doświadczające traumy należą do grupy podwyższonego ryzyka rozwoju zaburzeń emocjonalnych tj. PTSD oraz z różnego rodzaju trudnościami w szkole. Warunkiem diagnozy PTSD jest silna reakcja na stres, utrzymująca się w czasie i zakłócająca codzienne funkcjonowanie dzieci i młodzieży.

Badania przeprowadzone w USA na grupie 20 tys. dzieci w wieku 9-13 lat dowodzą:
  • dzieci o wysokim poziomie ekstrawersji i kompetencji społecznej wykazują dwukrotnie większe ryzyko wystąpienia PTSD, kiedy w ich środowisku obecne są stresory strukturalne, np. bieda;
  • dzieci o wysokim poziomie introwersji i niepewności siebie, wychowywane przez niestabilnych emocjonalnie rodziców są dwukrotnie bardziej narażone na PSTD [40].

Ponadto literatura przedmiotu wskazuje na kilka predyktorów wystąpienia stresu pourazowego u dzieci:
  • większe ryzyko ujawnienia się objawów PTSD u dziecka występuje, gdy matka reaguje podobnymi objawami,
  • skłonność do wystąpienia objawów PTSD jest dziedziczna,
  • bycie świadkiem przemocy w domu najbardziej sprzyja wystąpieniu PTSD,
  • lękowe cechy osobowości sprzyjają wystąpieniu PTSD.

Czynnikami chroniącym są: dobre funkcjonowanie rodziny, wyższy wskaźnik IQ i dobre zdrowie psychiczne matki [41].

Do badania traumy u dzieci służy Esseński Kwestionariusz Traumy dla dzieci i młodzieży (EKT-DM). Znajdziemy tam twierdzenie nr 11 "doznanie zaniedbania (np. ciągłe doświadczenie odrzucenia, niewielkie zainteresowanie ze strony rodziców)", oraz nr 12 " inne obciążające zdarzenie". Jednak nie ma twierdzenia zadanego wprost: "oddzielenie wbrew twojej woli od rodzica lub bliskiej osoby i przebywanie pod opieką wychowawcy". Skoro sytuacja taka nie jest opisana w kwestionariuszu, czy to oznacza, że nie jest traumatyczną?

Podsumowanie


Zanim sąd postanowi odebrać dziecko rodzinie musi istnieć ku temu poważny powód. Najczęstszym powodem ingerencji sądu we władzę rodzicielską jest alkoholizm rodziców i jego następstwa. Dzieci, zabrane od rodziców z powodu przemocy fizycznej, seksualnej, zaniedbywania odtwarzają doświadczone zdarzenia traumatyczne w swoich snach i rysunkach [42]. Zatem dziecko trafiając do placówki opiekuńczo-wychowawczej już ma bagaż swoich doświadczeń. Do najbardziej trudnych i bolesnych zdarzeń doświadczanych przez dzieci w domach dziecka można zaliczyć "odrzucenie przez rodzinę, brak lub zaburzenie więzi emocjonalnych i poczucia bezpieczeństwa, niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb, doświadczanie przemocy i demoralizacji" [43].

Brak wsparcia rodziców, oraz bliskiej osoby w otoczeniu potęguje osamotnienie dziecka, oraz podatność na percepcję zdarzeń stresujących jako traumatycznych. Ponadto warto przypomnieć, że dla prawidłowego rozwoju człowieka istotna jest bliska relacja z osobą znaczącą, bezwarunkowa miłość, akceptacja ze strony otoczenia oraz zaspokojona potrzeba bezpieczeństwa [44]. Dziecko oddzielane od rodziców (nieważne jacy oni są) i umieszczane w placówce opiekuńczo-wychowawczej zmuszone zostaje do adaptacji do nowych warunków, budowania od nowa poczucia bezpieczeństwa, szukania osoby bliskiej, walki o uwagę i miłość odwiedzającego rodzica. Jak już pisałam, sytuacja umieszczenia dziecka poza domem oraz utrata kontaktu z rodzicem może być odbierana przez dziecko jako "przerażająca strata". Ale czy trauma?

Czy jest to stres psychologiczny, czy już trauma, zależy przede wszystkim od subiektywnego odczuwania danej sytuacji przez dziecko. Problem - czy oddzielenie dziecka od rodzica jest dla niego zdarzeniem traumatycznym? - trudno rozpatrywać jedynie teoretycznie. Szczególnie interesujące jest, jaka jest skala tego problemu. Należałoby zatem przeprowadzić w tym celu badania na reprezentatywnej próbie populacji.


    Autorka jest doktorantką w Instytucie Nauk Pedagogicznych na Uniwersytecie Opolskim. Jest także społecznym kuratorem sądowym ds. rodzinnych i nieletnich. Interesuje się więziennictwem, władzą rodzicielską, formami opieki nad dzieckiem i osobami starszymi oraz metodologią badań społecznych. W wolnej chwili eksperymentuje w kuchni i bawi się z kotem. ;-)


Bibliografia


  • Boćwińska-Kiluk B., O tym jak uwolnić wychowanków domów dziecka od traumatyzujących przeżyć z przeszłości, "Problemy rodziny", nr 2000/5.
  • Brągiel J. Zrozumień dziecko skrzywdzone, Opole 1996.
  • Carson R.C., Butcher J.N., Mineka S., Psychologia zaburzeń, Gdańsk 2003.
  • Children and crisis, Emergency Menagement Branch, Operation Division Department of Human Services, 2006/12.
  • Dąbkowska M., Zespół stresu pourazowego u dzieci, "Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej", nr 4/2002, Tom 2.
  • Grobel I., Gdy dziecko się boi, "Psychiatria".
  • James B., Leczenie dzieci po urazach psychicznych, Warszawa 2003.
  • Jaworska K., Psychologiczne aspekty traumy, www.metis.pl
  • Kaczanowska A. Obraz samego siebie u dorastających wychowanków domów dziecka, (w:) Studia z psychologii rozwojowej i psycholingwistyki, (red.) M. Smoczyńska, Kraków 1998.
  • Klimek L., Obraz własnej osoby wychowanków domów dziecka, "Problemy opiekuńczo-wychowawcze", nr 4/2008.
  • Lis-Turlejska M., Stres traumatyczny. Występowanie, następstwa, terapia, Warszawa 2002.
  • Lis-Turlejska M., Traumatyczne zdarzenia i ich skutki psychiczne, Warszawa 2005.
  • Lis-Turlejska M., Traumatyczny stres. Koncepcje i badania, Warszawa 1998.
  • Oszwa U., Zespół stresu pourazowego u dzieci, "Remedium", nr 1/2003.
  • Marchwicki P., Teoria Przywiazania J. Bowlby?ego, "Seminare", nr 23/2006.
  • Reber A.S., Słownik psychologii, Warszawa 2002
  • Reykowski J., Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego, Warszawa 1966.
  • Strelau J., (red.) Osobowość, a ekstremalny stres, Gdańsk 2004.
  • Szmigielska B., Kiedy dzieciom śnią się koszmary, "Charaktery", nr 1/2002.



Opublikowano: 2012-05-10



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu