Reklamy
Artykuł
Monika Płuciennik
Pacjent kontra choroba, czyli słów kilka o postawach wobec choroby
Psychofizyczna jedność człowieka implikuje istnienie wzajemnych wpływów między sferą somatyczną i psychiczną. Zgodnie z tą zasadą każde zaburzenie czynności ustroju znajduje swoje odzwierciedlenie w obszarze psychiki i zachowania się jednostki (Czubalski, 1995). Praca z pacjentami oddziałów somatycznych pozwala na obserwacje, które uwidaczniając różnorodność mechanizmów zachowania się w chorobie, stanowią doskonałe potwierdzenie tej tezy. Choroba somatyczna, zwłaszcza ta, wymagająca częstych hospitalizacji zaburza prawidłowe obcowanie ze środowiskiem oraz zakłóca relacje między jednostką a jej najbliższym otoczeniem. Niekiedy nasilenie oddziaływania stanu somatycznego oraz związanych z nim uwarunkowań środowiskowych na psychikę jest tak duże, iż powoduje zmiany w osobowości chorego, prowadząc do homilopatii (Łój, 2007). Zazwyczaj jednak ingerencja somy w psyche nie ma tak zaburzającego charakteru.
Ujęcie somatopsychiczne wyrastające z holistycznego traktowania człowieka jako psychofizycznej całości wyróżnia trzy zasadnicze kierunki wpływu choroby somatycznej na funkcjonowanie psychiczne oraz zachowanie osoby chorej. Pierwszy z nich odnosi się do bezpośredniego oddziaływania czynnika etiopatogenetycznego, charakterystycznego dla przebiegu niektórych schorzeń, na funkcje komórek nerwowych ośrodkowego układu nerwowego. Konsekwencją tego są zaburzenia, o różnym stopniu nasilenia, w funkcjonowaniu tych komórek. Symptomami tych nieprawidłowości mogą być zaburzenia procesów poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych oraz ogólne obniżenie sprawności. Zazwyczaj zaburzenia spowodowane bezpośrednim oddziaływaniem na komórki ośrodkowego układu nerwowego mają charakter przejściowy i odwracalny, jednakże w przypadku długotrwałego działania czynnika uszkadzającego lub wyjątkowej jego szkodliwości może dojść do nieodwracalnych zmian w mózgu. Zmiany te manifestują się pod postacią określonych zaburzeń w funkcjonowaniu człowieka określanych mianem zespołu psychoorganicznego o charakterze otępiennym bądź charakteropatycznym. Znamienne jest to, iż zaburzenia funkcji psychicznych nie tylko towarzyszą objawom choroby somatycznej, lecz także mogą poprzedzać ich pojawienie się. Trudności w zapamiętywaniu, koncentracji uwagi, obniżona odporność, męczliwość oraz przygnębienie stanowią tzw. objawy zwiastunowe, które charakteryzuje to, iż pojawiają się jeszcze przed wystąpieniem innych, właściwych danemu schorzeniu objawów klinicznych (Czubalski, 1995).
Kolejna z dróg wpływu choroby somatycznej na psychikę chorego określana jest mianem pośredniej i koncentruje się wokół oddziaływania dolegliwości występujących w przebiegu danego schorzenia, jak również konsekwencji wynikających z różnorodnych życiowych ograniczeń, jakie niesie ze sobą choroba. Zgodnie z psychologiczną teorią stresu i radzenia sobie choroba somatyczna posiada wszystkie elementy właściwe psychicznemu stresorowi (Heszen-Niejodek, 2005). Stanowi ona czynnik zarówno biologicznego, jak i psychospołecznego zagrożenia, zakłóca bądź uniemożliwia zaspokajanie potrzeb życiowych jednostki, utrudnia realizację życiowych celów, a także przyczynia się do utraty cennych wartości. Szczególnie stresujący wydźwięk posiadają dolegliwości chorobowe, w tym głównie różnorodne bóle. Doświadczane przez pacjenta dolegliwości powodują zaburzenia w sferze emocjonalnej, poznawczej oraz motywacyjnej, przyczyniają się do spadku zainteresowania oraz obniżenia życiowej aktywności. Pośredni sposób oddziaływania choroby somatycznej na psychikę chorego odnosi się także do ograniczeń będących następstwem danego schorzenia (Czubalski).
Trzeci sposób, w jaki choroba oddziałuje na zachowanie oraz psychikę człowieka na nią cierpiącego zwany jest drogą psychologiczną i jako taki uwzględnia trzy zasadnicze czynniki: znaczenie, jakie choroba posiada dla człowieka, wyobrażenie o chorobie oraz postawę względem niej. Odnośnie znaczenia choroby dla pacjenta najlepsza z punktu widzenia terapeutycznego jest sytuacja, gdy postrzega ją jako rodzaj przeszkody, utrudnienia, które należy pokonać. Niekorzystny wpływ na proces leczenia wywołuje traktowanie choroby jako ulgi od obowiązków, czy odpowiedzialności, bądź jako szeroko rozumianej korzyści. Demobilizująco na pacjenta oraz szczególnie negatywnie na jego emocjonalne samopoczucie wpływa potraktowanie choroby w kategoriach nieodwracalnej straty. Kolejny czynnik wyodrębniony na drodze psychologicznych oddziaływań odnosi się do wyobrażeń, jakie każdy chory posiada na temat własnego schorzenia. Obraz własnej choroby stanowi odzwierciedlenie na poziomie procesów poznawczych dopływających z różnych źródeł informacji na temat choroby. W tej poznawczej strukturze zazwyczaj można wyodrębnić pewne zasadnicze elementy treściowe: obraz przyczyn choroby, jej istoty, a dokładniej zmian, jakie pod jej wpływem dokonują się w organizmie, następnie obraz aktualnego stanu oraz przewidywania dotyczące dalszego przebiegu choroby, jak również jej skutków (Heszen-Niejodek, 2005).
Pojęcie postawa wobec choroby oznacza dyspozycję do określonego zachowania się względem własnego schorzenia rozumianego w tym kontekście jako przedmiot postawy. Dyspozycja ta ma charakter zachowań poznawczych, emocjonalnych, behawioralnych, jak i w ujęciu K. Popielskiego, egzystencjalnych (Popielski, 2005). Postawy ujawniające się w procesie chorobowym wyznaczone są konfiguracją różnorodnych czynników, zarówno podmiotowych, jak i sytuacyjnych, o ich ostatecznym kształcie decyduje wynik współdziałania procesów poznawczych i emocjonalnych (Steuden, 2002). Charakteryzują się one zindywidualizowaną dynamiką i przebiegiem dostosowanym do zmieniających się etapów rozwoju choroby. Ich rola polega na strukturyzacji psychiki poprzez jej wzmacnianie, bądź osłabianie zarówno wobec procesów przystosowania się do choroby, jak i procesu zdrowienia. Wzajemne relacje miedzy jakością życia a prezentowaną wobec choroby postawą najłatwiej zobrazować przywołując skutki przyjęcia niewłaściwych postaw. Wzmożony lęk, smutek, obniżony nastrój, czy drażliwość zakłócają dobrostan jednostki i tym samym negatywnie rzutują na ewaluację jakości jej życia. Klasyfikacja postaw wobec choroby wydaje się być użyteczna w perspektywie zrozumienia psychologicznych mechanizmów warunkujących zachowanie się osób w procesie chorobowym. Wyróżnienie odmiennych postaw wobec własnej choroby, jak również różnorodność ujęć tej problematyki wskazuje na to, iż ludzie chorzy nie są w swoich zachowaniach jednolici (Popielski 2005).
Problematyka zmagania się z chorobą oraz czynniki warunkujące ten proces nierzadko rozpatrywane są w odniesieniu do psychologicznej koncepcji stresu i radzenia sobie z nim. Zgodnie z optyką tego podejścia postawę wobec choroby oraz związane z nią emocjonalne i behawioralne reakcje w znacznej mierze zależą od poznawczej oceny sytuacji związanej z chorobą. Ocena sytuacji odbywa się na dwa sposoby: pierwszy z punktu widzenia jej znaczenia dla jednostki - może być ono pozytywne, negatywne bądź neutralne. Rezultat tej oceny wpływa na interpretację choroby, a także wyznacza postawę, jaką wobec niej zajmie dany człowiek.
Lipowski (1975, 1987, za Steuden, 2002) wyróżnia kilka postaw wobec choroby, podstawą jego klasyfikacji jest sposób interpretowania własnego schorzenia w ramach wtórnej oceny poznawczej oraz odpowiadające tym interpretacjom zachowania.
Postrzeganie choroby jako przeszkody oraz interpretowanie jej w kategoriach sytuacji utrudniającej realizację ważnych planów życiowych rodzi postawę mobilizacji wysiłków w celu przeciwstawienia się chorobie i jej pokonania.
Ujmowanie schorzenia w kategoriach straty sprawia, iż chory koncentruje się na związanych z nim ograniczeniach i deficytach, które w jego odczuciu są niemożliwe do pokonania. Rezultatem przyjęcia takiej postawy są uczucia przygnębienia i smutki, tendencje autodestrukcyjne, a także poczucie pustki oraz żałoba związana z utratą pewnej sprawności bądź danej funkcji organizmu.
Konsekwencją interpretowania choroby jako ulgi jest postawa uwolnienia się od obowiązków, od ciężaru podjętych zadań oraz wynikającej z tego tytułu odpowiedzialności. Charakterystycznym rysem przyjmowania tej postawy jest również próba zyskania akceptacji ze strony innych, bądź też usprawiedliwienia dla pewnych zachowań.
Czwarta z wyodrębnionych przez Lipowskiego postaw jest wynikiem postrzegania własnej choroby w kategoriach korzyści. Konsekwencją takiego ujęcia jest możliwość zaspokojenia potrzeb jednostki oraz doświadczenia opieki ze strony najbliższego otoczenia. Przyjmowanie takiej postawy może wiązać się także z chęcią uzyskania korzyści materialnych w postaci renty bądź odszkodowania.
Interpretowanie choroby w kategorii wartości najczęściej występuje w dalszych etapach jej trwania i jest konsekwencją zaakceptowania choroby oraz wynikających z niej ograniczeń. Przyjęcie takiej postawy wiąże się refleksją nad własnym życiem, z pozytywnym doświadczeniem, ponadto w sposób korzystny rzutuje na proces dojrzewania osobowości i kształtowanie relacji z innymi ludźmi (Lipowski 1975, 1987, za Steuden 2002). Wyróżniona przez Lipowskiego postawa traktowania choroby jako wartości koresponduje z poglądami Frankla, który sytuację choroby postrzegał jako okazję do urzeczywistniania wartości postawy i realizowania osobowego bytu (Frankl 1998).
Zaproponowany przez K. Czubalskiego podział postaw wobec własnej choroby opiera się na kryterium, jakim jest stosunek do doświadczanych objawów oraz uruchamiane w sytuacji choroby mechanizmy obronne. Podział taki w znacznym stopniu pokrywa się z wyodrębnionymi przez K. Wrześniewskiego możliwościami percepcji doświadczanej choroby (Wrześniewski 1986). W świetle tej klasyfikacji można wyróżnić cztery postawy: zaprzeczania, bagatelizowania, wyolbrzymiania oraz postawę adekwatną.
Pierwsza z nich jest wynikiem działania wyparcia, w wyniku którego pacjent nie dopuszcza do siebie wiadomości, że jest chory, nie utożsamia się z postawioną przez lekarza diagnozą. Konsekwencją takiego zachowania jest także niestosowanie lekarskich zaleceń. Z tego też względu postawa zaprzeczania chorobie jest w dłuższej perspektywie jej trwania szczególnie niebezpieczna dla zdrowia, a nawet życia pacjenta. Odrzucając informacje o chorobie, pacjent może w ogóle nie podejmować leczenia, bądź też robić to w sposób niewłaściwy czy wybiórczy. Postawa ta niekorzystna w dalszych fazach trwania choroby, w początkowych jej etapach może wykazywać funkcje adaptacyjne. Krótkotrwałe zaprzeczanie, jak również stosowanie innych strategii unikania informacji może stanowić skuteczną broń w walce z nadmierną koncentracją na chorobie i wynikającym z tego lękiem (Heszen-Niejodek, 2005).
Bagatelizowanie, kolejna z postaw wymienionych przez Czubalskiego odnosi się do pomniejszania doświadczanych objawów, bądź też przypisywaniu im innego, mało zagrażającego źródła. Skutkiem przyjęcia tego typu postawy, u podłoża której leży mechanizm racjonalizacji oraz stłumienia, jest omijanie rozpoznania choroby.
Przeciwna względem postawy zaprzeczania jest postawa wyolbrzymiania. Jej istota koncentruje się wokół przerysowywania dolegliwości i ograniczeń związanych z chorobą oraz nadmiernej koncentracji na sygnałach płynących z własnego ciała. Pacjent prezentujący taką postawę czuje się o wiele bardziej chory, niż mógłby wskazywać na to jego stan somatyczny. Wyolbrzymianie pociąga za sobą szereg negatywnych dla stanu psychicznego pacjenta konsekwencji, ponadto negatywnie wpływa na jego życie rodzinne i zawodowe. Warunkiem zaistnienia tej właśnie postawy jest nadmierny lęk o zdrowie i życie, który sprawia, iż najmniejsze nawet dolegliwości, czy zaburzenia w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych wywołują silny niepokój i obawę, co z kolei prowadzi do ich wyolbrzymiania.
Najbardziej pożądaną z punktu widzenia procesu terapeutycznego jest adekwatna postawa względem własnej choroby. Postawa taka wynika z tego, iż pacjent racjonalnie podchodzi do faktu zachorowania, akceptuje diagnozę lekarza, a także stosuje się do wskazanych przez niego zaleceń. Jego wyobrażenie na temat choroby odpowiada lekarskim spostrzeżeniom oraz doświadczanym objawom klinicznym (Czubalski).
Klasyfikacja Czubalskiego, w przeciwieństwie do tej zaproponowanej przez Lipowskiego zwraca uwagę na rolę mechanizmów obronnych oraz innych sposobów radzenia sobie z negatywnymi emocjami takimi jak lęk, panika, poczucie bezradności, czy bezsilności, które towarzyszą chorobie somatycznej.
W procesie adaptacji do choroby, włączając w to etap diagnozowania, Osińska proponuje wprowadzić rozróżnienie na dwa zasadnicze rodzaje postaw wobec własnej choroby: na postawy altruistyczne (twórcze) oraz egoistyczne (pasożytnicze). Klasyfikacja ta pozwala choć w pewnym stopniu opisać trudny przebieg wszechstronnego przystosowania się do ograniczeń i wymagań wynikających z faktu zachorowania. Zaproponowane przez Osińską rozróżnienie po części koresponduje z omówionym wyżej podziałem Popielskiego, zwraca bowiem uwagę na wiele aspektów ludzkiego funkcjonowania. Klasyfikacja ta uwzględnia zarówno stan emocjonalny chorego, jego gotowość do współpracy z personelem medycznym, stosunek do innych cierpiących oraz możliwości własnego osobowego rozwoju w chorobie (Osińska 1980 za: Popielski 2005). Charakterystyka postaw altruistycznych oraz egoistycznych zostanie zaprezentowana w tabeli na zasadzie zestawienia biegunowo różnych postaw (Tab. 1).
Tab. 1. Postawy wobec choroby: altruistyczne i egoistyczne
Źródło: Osińska 1980 s. 43-56, za: Popielski 2005.
Znaczenie postaw wobec choroby ujawnia się szczególnie wtedy, kiedy są one negatywne, gdy poprzez to, iż utrudniają przystosowanie się do choroby wpływają także negatywnie na ewaluację jakości własnego życia. Przyjęcie odpowiedniej postawy nie tylko ułatwia przezwyciężanie fizycznych ograniczeń, czy współpracę z personelem medycznym, lecz także dzięki osobowej aktywności i stawiania czoła doświadczanemu cierpieniu wpływa na możliwość wewnętrznego rozwoju. Jak podkreśla Jourard (1968, za Pilecka 1986) przyjęcie akceptującej i aktywnej postawy wobec własnego cierpienia w sytuacji ciężkiej, a nawet beznadziejnej choroby somatycznej może doprowadzić do przetrwania i uniknięcia śmierci. Poglądy te niejako podnoszą wagę postawy wobec własnej choroby wskazując, iż ma ona nie tylko wpływ na jakość życia człowieka cierpiącego, ale także na czas jego trwania. Na pytanie o to, jak to możliwe Jourard odpowiada, iż: "(...) silna wola życia i postawiony cel, zwłaszcza związany z miłością do drugich, wyzwala zdolności samolecznicze".
Zaprezentowane kategoryzacje postaw wobec własnej choroby wydają się być użyteczne na dwa sposoby. Z jednej strony mogą stanowić pomoc dla personelu medycznego w zrozumieniu różnorodności zachowań pacjentów w trakcie choroby i w ten sposób spełniać praktyczne zadanie, z drugiej natomiast poszerzać zakres wiedzy na temat psychologicznych mechanizmów zachowania się w procesie chorobowym.
Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu
Drogi wpływu choroby somatycznej na psychikę
Ujęcie somatopsychiczne wyrastające z holistycznego traktowania człowieka jako psychofizycznej całości wyróżnia trzy zasadnicze kierunki wpływu choroby somatycznej na funkcjonowanie psychiczne oraz zachowanie osoby chorej. Pierwszy z nich odnosi się do bezpośredniego oddziaływania czynnika etiopatogenetycznego, charakterystycznego dla przebiegu niektórych schorzeń, na funkcje komórek nerwowych ośrodkowego układu nerwowego. Konsekwencją tego są zaburzenia, o różnym stopniu nasilenia, w funkcjonowaniu tych komórek. Symptomami tych nieprawidłowości mogą być zaburzenia procesów poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych oraz ogólne obniżenie sprawności. Zazwyczaj zaburzenia spowodowane bezpośrednim oddziaływaniem na komórki ośrodkowego układu nerwowego mają charakter przejściowy i odwracalny, jednakże w przypadku długotrwałego działania czynnika uszkadzającego lub wyjątkowej jego szkodliwości może dojść do nieodwracalnych zmian w mózgu. Zmiany te manifestują się pod postacią określonych zaburzeń w funkcjonowaniu człowieka określanych mianem zespołu psychoorganicznego o charakterze otępiennym bądź charakteropatycznym. Znamienne jest to, iż zaburzenia funkcji psychicznych nie tylko towarzyszą objawom choroby somatycznej, lecz także mogą poprzedzać ich pojawienie się. Trudności w zapamiętywaniu, koncentracji uwagi, obniżona odporność, męczliwość oraz przygnębienie stanowią tzw. objawy zwiastunowe, które charakteryzuje to, iż pojawiają się jeszcze przed wystąpieniem innych, właściwych danemu schorzeniu objawów klinicznych (Czubalski, 1995).
Kolejna z dróg wpływu choroby somatycznej na psychikę chorego określana jest mianem pośredniej i koncentruje się wokół oddziaływania dolegliwości występujących w przebiegu danego schorzenia, jak również konsekwencji wynikających z różnorodnych życiowych ograniczeń, jakie niesie ze sobą choroba. Zgodnie z psychologiczną teorią stresu i radzenia sobie choroba somatyczna posiada wszystkie elementy właściwe psychicznemu stresorowi (Heszen-Niejodek, 2005). Stanowi ona czynnik zarówno biologicznego, jak i psychospołecznego zagrożenia, zakłóca bądź uniemożliwia zaspokajanie potrzeb życiowych jednostki, utrudnia realizację życiowych celów, a także przyczynia się do utraty cennych wartości. Szczególnie stresujący wydźwięk posiadają dolegliwości chorobowe, w tym głównie różnorodne bóle. Doświadczane przez pacjenta dolegliwości powodują zaburzenia w sferze emocjonalnej, poznawczej oraz motywacyjnej, przyczyniają się do spadku zainteresowania oraz obniżenia życiowej aktywności. Pośredni sposób oddziaływania choroby somatycznej na psychikę chorego odnosi się także do ograniczeń będących następstwem danego schorzenia (Czubalski).
Trzeci sposób, w jaki choroba oddziałuje na zachowanie oraz psychikę człowieka na nią cierpiącego zwany jest drogą psychologiczną i jako taki uwzględnia trzy zasadnicze czynniki: znaczenie, jakie choroba posiada dla człowieka, wyobrażenie o chorobie oraz postawę względem niej. Odnośnie znaczenia choroby dla pacjenta najlepsza z punktu widzenia terapeutycznego jest sytuacja, gdy postrzega ją jako rodzaj przeszkody, utrudnienia, które należy pokonać. Niekorzystny wpływ na proces leczenia wywołuje traktowanie choroby jako ulgi od obowiązków, czy odpowiedzialności, bądź jako szeroko rozumianej korzyści. Demobilizująco na pacjenta oraz szczególnie negatywnie na jego emocjonalne samopoczucie wpływa potraktowanie choroby w kategoriach nieodwracalnej straty. Kolejny czynnik wyodrębniony na drodze psychologicznych oddziaływań odnosi się do wyobrażeń, jakie każdy chory posiada na temat własnego schorzenia. Obraz własnej choroby stanowi odzwierciedlenie na poziomie procesów poznawczych dopływających z różnych źródeł informacji na temat choroby. W tej poznawczej strukturze zazwyczaj można wyodrębnić pewne zasadnicze elementy treściowe: obraz przyczyn choroby, jej istoty, a dokładniej zmian, jakie pod jej wpływem dokonują się w organizmie, następnie obraz aktualnego stanu oraz przewidywania dotyczące dalszego przebiegu choroby, jak również jej skutków (Heszen-Niejodek, 2005).
Postawa wobec choroby
Pojęcie postawa wobec choroby oznacza dyspozycję do określonego zachowania się względem własnego schorzenia rozumianego w tym kontekście jako przedmiot postawy. Dyspozycja ta ma charakter zachowań poznawczych, emocjonalnych, behawioralnych, jak i w ujęciu K. Popielskiego, egzystencjalnych (Popielski, 2005). Postawy ujawniające się w procesie chorobowym wyznaczone są konfiguracją różnorodnych czynników, zarówno podmiotowych, jak i sytuacyjnych, o ich ostatecznym kształcie decyduje wynik współdziałania procesów poznawczych i emocjonalnych (Steuden, 2002). Charakteryzują się one zindywidualizowaną dynamiką i przebiegiem dostosowanym do zmieniających się etapów rozwoju choroby. Ich rola polega na strukturyzacji psychiki poprzez jej wzmacnianie, bądź osłabianie zarówno wobec procesów przystosowania się do choroby, jak i procesu zdrowienia. Wzajemne relacje miedzy jakością życia a prezentowaną wobec choroby postawą najłatwiej zobrazować przywołując skutki przyjęcia niewłaściwych postaw. Wzmożony lęk, smutek, obniżony nastrój, czy drażliwość zakłócają dobrostan jednostki i tym samym negatywnie rzutują na ewaluację jakości jej życia. Klasyfikacja postaw wobec choroby wydaje się być użyteczna w perspektywie zrozumienia psychologicznych mechanizmów warunkujących zachowanie się osób w procesie chorobowym. Wyróżnienie odmiennych postaw wobec własnej choroby, jak również różnorodność ujęć tej problematyki wskazuje na to, iż ludzie chorzy nie są w swoich zachowaniach jednolici (Popielski 2005).
Podział postaw wobec choroby w ujęciu Lipowskiego
Problematyka zmagania się z chorobą oraz czynniki warunkujące ten proces nierzadko rozpatrywane są w odniesieniu do psychologicznej koncepcji stresu i radzenia sobie z nim. Zgodnie z optyką tego podejścia postawę wobec choroby oraz związane z nią emocjonalne i behawioralne reakcje w znacznej mierze zależą od poznawczej oceny sytuacji związanej z chorobą. Ocena sytuacji odbywa się na dwa sposoby: pierwszy z punktu widzenia jej znaczenia dla jednostki - może być ono pozytywne, negatywne bądź neutralne. Rezultat tej oceny wpływa na interpretację choroby, a także wyznacza postawę, jaką wobec niej zajmie dany człowiek.
Lipowski (1975, 1987, za Steuden, 2002) wyróżnia kilka postaw wobec choroby, podstawą jego klasyfikacji jest sposób interpretowania własnego schorzenia w ramach wtórnej oceny poznawczej oraz odpowiadające tym interpretacjom zachowania.
Postrzeganie choroby jako przeszkody oraz interpretowanie jej w kategoriach sytuacji utrudniającej realizację ważnych planów życiowych rodzi postawę mobilizacji wysiłków w celu przeciwstawienia się chorobie i jej pokonania.
Ujmowanie schorzenia w kategoriach straty sprawia, iż chory koncentruje się na związanych z nim ograniczeniach i deficytach, które w jego odczuciu są niemożliwe do pokonania. Rezultatem przyjęcia takiej postawy są uczucia przygnębienia i smutki, tendencje autodestrukcyjne, a także poczucie pustki oraz żałoba związana z utratą pewnej sprawności bądź danej funkcji organizmu.
Konsekwencją interpretowania choroby jako ulgi jest postawa uwolnienia się od obowiązków, od ciężaru podjętych zadań oraz wynikającej z tego tytułu odpowiedzialności. Charakterystycznym rysem przyjmowania tej postawy jest również próba zyskania akceptacji ze strony innych, bądź też usprawiedliwienia dla pewnych zachowań.
Czwarta z wyodrębnionych przez Lipowskiego postaw jest wynikiem postrzegania własnej choroby w kategoriach korzyści. Konsekwencją takiego ujęcia jest możliwość zaspokojenia potrzeb jednostki oraz doświadczenia opieki ze strony najbliższego otoczenia. Przyjmowanie takiej postawy może wiązać się także z chęcią uzyskania korzyści materialnych w postaci renty bądź odszkodowania.
Interpretowanie choroby w kategorii wartości najczęściej występuje w dalszych etapach jej trwania i jest konsekwencją zaakceptowania choroby oraz wynikających z niej ograniczeń. Przyjęcie takiej postawy wiąże się refleksją nad własnym życiem, z pozytywnym doświadczeniem, ponadto w sposób korzystny rzutuje na proces dojrzewania osobowości i kształtowanie relacji z innymi ludźmi (Lipowski 1975, 1987, za Steuden 2002). Wyróżniona przez Lipowskiego postawa traktowania choroby jako wartości koresponduje z poglądami Frankla, który sytuację choroby postrzegał jako okazję do urzeczywistniania wartości postawy i realizowania osobowego bytu (Frankl 1998).
Klasyfikacja postaw wobec choroby w ujęciu K. Czubalskiego
Zaproponowany przez K. Czubalskiego podział postaw wobec własnej choroby opiera się na kryterium, jakim jest stosunek do doświadczanych objawów oraz uruchamiane w sytuacji choroby mechanizmy obronne. Podział taki w znacznym stopniu pokrywa się z wyodrębnionymi przez K. Wrześniewskiego możliwościami percepcji doświadczanej choroby (Wrześniewski 1986). W świetle tej klasyfikacji można wyróżnić cztery postawy: zaprzeczania, bagatelizowania, wyolbrzymiania oraz postawę adekwatną.
Pierwsza z nich jest wynikiem działania wyparcia, w wyniku którego pacjent nie dopuszcza do siebie wiadomości, że jest chory, nie utożsamia się z postawioną przez lekarza diagnozą. Konsekwencją takiego zachowania jest także niestosowanie lekarskich zaleceń. Z tego też względu postawa zaprzeczania chorobie jest w dłuższej perspektywie jej trwania szczególnie niebezpieczna dla zdrowia, a nawet życia pacjenta. Odrzucając informacje o chorobie, pacjent może w ogóle nie podejmować leczenia, bądź też robić to w sposób niewłaściwy czy wybiórczy. Postawa ta niekorzystna w dalszych fazach trwania choroby, w początkowych jej etapach może wykazywać funkcje adaptacyjne. Krótkotrwałe zaprzeczanie, jak również stosowanie innych strategii unikania informacji może stanowić skuteczną broń w walce z nadmierną koncentracją na chorobie i wynikającym z tego lękiem (Heszen-Niejodek, 2005).
Bagatelizowanie, kolejna z postaw wymienionych przez Czubalskiego odnosi się do pomniejszania doświadczanych objawów, bądź też przypisywaniu im innego, mało zagrażającego źródła. Skutkiem przyjęcia tego typu postawy, u podłoża której leży mechanizm racjonalizacji oraz stłumienia, jest omijanie rozpoznania choroby.
Przeciwna względem postawy zaprzeczania jest postawa wyolbrzymiania. Jej istota koncentruje się wokół przerysowywania dolegliwości i ograniczeń związanych z chorobą oraz nadmiernej koncentracji na sygnałach płynących z własnego ciała. Pacjent prezentujący taką postawę czuje się o wiele bardziej chory, niż mógłby wskazywać na to jego stan somatyczny. Wyolbrzymianie pociąga za sobą szereg negatywnych dla stanu psychicznego pacjenta konsekwencji, ponadto negatywnie wpływa na jego życie rodzinne i zawodowe. Warunkiem zaistnienia tej właśnie postawy jest nadmierny lęk o zdrowie i życie, który sprawia, iż najmniejsze nawet dolegliwości, czy zaburzenia w funkcjonowaniu narządów wewnętrznych wywołują silny niepokój i obawę, co z kolei prowadzi do ich wyolbrzymiania.
Najbardziej pożądaną z punktu widzenia procesu terapeutycznego jest adekwatna postawa względem własnej choroby. Postawa taka wynika z tego, iż pacjent racjonalnie podchodzi do faktu zachorowania, akceptuje diagnozę lekarza, a także stosuje się do wskazanych przez niego zaleceń. Jego wyobrażenie na temat choroby odpowiada lekarskim spostrzeżeniom oraz doświadczanym objawom klinicznym (Czubalski).
Klasyfikacja Czubalskiego, w przeciwieństwie do tej zaproponowanej przez Lipowskiego zwraca uwagę na rolę mechanizmów obronnych oraz innych sposobów radzenia sobie z negatywnymi emocjami takimi jak lęk, panika, poczucie bezradności, czy bezsilności, które towarzyszą chorobie somatycznej.
Klasyfikacja postaw wobec choroby w ujęciu K. Osińskiej
W procesie adaptacji do choroby, włączając w to etap diagnozowania, Osińska proponuje wprowadzić rozróżnienie na dwa zasadnicze rodzaje postaw wobec własnej choroby: na postawy altruistyczne (twórcze) oraz egoistyczne (pasożytnicze). Klasyfikacja ta pozwala choć w pewnym stopniu opisać trudny przebieg wszechstronnego przystosowania się do ograniczeń i wymagań wynikających z faktu zachorowania. Zaproponowane przez Osińską rozróżnienie po części koresponduje z omówionym wyżej podziałem Popielskiego, zwraca bowiem uwagę na wiele aspektów ludzkiego funkcjonowania. Klasyfikacja ta uwzględnia zarówno stan emocjonalny chorego, jego gotowość do współpracy z personelem medycznym, stosunek do innych cierpiących oraz możliwości własnego osobowego rozwoju w chorobie (Osińska 1980 za: Popielski 2005). Charakterystyka postaw altruistycznych oraz egoistycznych zostanie zaprezentowana w tabeli na zasadzie zestawienia biegunowo różnych postaw (Tab. 1).
Tab. 1. Postawy wobec choroby: altruistyczne i egoistyczne
| Postawy altruistyczne (twórcze) | Postawy egoistyczne (pasożytnicze) |
| Dawca
Człowiek, który we własnym cierpieniu dzieli się dobrocią, życzliwością i doświadczeniem, dostrzega cierpienie i przeżycia innych | Biorca
Zapatrzony w możliwości różnych korzyści wynikających z choroby, jest pasożytem cudzej dobroci i serdeczności |
| Samarytanin
Potrafi cierpliwie słuchać innych, rozważnie ocenia własną chorobę, rzeczowo zatroskany o siebie i otocznie | Hipochondryk
Pełen niepokoju i troski o siebie, chce być traktowany stale jako chory, wyolbrzymia swoje obawy, domaga się nieustannej opieki i uwagi |
| Pomocnik
Akceptuje własną chorobę, współdziała w procesie leczenia, pomaga znaleźć sens cierpienia dla siebie i innych | Malkontent
Nie akceptuje własnej choroby, narzuca swoją wizję leczenia, stale niezadowolony, nie stara się zauważyć możliwego sensu w doświadczanym cierpieniu |
| Konspirator
Cierpi z pełną świadomością, ukrywa swój stan przed innymi, zaangażowany w powrót do zdrowia | Zasłużony
Lubiący być widoczny na tle innych chorych, chwali się swoimi doświadczeniami w chorobie, chętnie straszy innych zabiegami i przewidywanym bólem |
| Poszukiwacz
Obserwuje chorobę swoją i innych, poszukując w niej twórczych akcentów dla realizacji siebie | Statysta
Bierny w cierpieniu, leniwy i niedbały w leczeniu |
| Żołnierz
Mężnie znosi wszelkie cierpienie, budzi otuchę i nadzieję otoczenia, podający dłoń współchorującemu | Żebrak
Nie umie i nie chce walczyć o zdrowie, tchórz wobec bólu, budzi litość, unika trudów życia, nie pomaga innym |
| Artysta
Wykorzystuje swój ból do pogłębienia refleksji filozoficzno-artystycznej, poszukując nowej treści w swojej chorobie | Zawodowiec
Chorujący długo i często, pesymista i smutny z powodu cierpienia, sztucznie tworzy w sobie stan choroby, widząc w nim swoja przyszłość |
| Bohater
Ideowiec pochłonięty służbą dla innych, charakteryzuje się wielkodusznością i bezinteresownością | Świętoszek
Fałszywy bohater w chorobie, udaje, że swoim cierpieniem nawraca innych, dla innych bywa źródłem zgorszenia i udręki |
Źródło: Osińska 1980 s. 43-56, za: Popielski 2005.
Znaczenie postaw wobec choroby ujawnia się szczególnie wtedy, kiedy są one negatywne, gdy poprzez to, iż utrudniają przystosowanie się do choroby wpływają także negatywnie na ewaluację jakości własnego życia. Przyjęcie odpowiedniej postawy nie tylko ułatwia przezwyciężanie fizycznych ograniczeń, czy współpracę z personelem medycznym, lecz także dzięki osobowej aktywności i stawiania czoła doświadczanemu cierpieniu wpływa na możliwość wewnętrznego rozwoju. Jak podkreśla Jourard (1968, za Pilecka 1986) przyjęcie akceptującej i aktywnej postawy wobec własnego cierpienia w sytuacji ciężkiej, a nawet beznadziejnej choroby somatycznej może doprowadzić do przetrwania i uniknięcia śmierci. Poglądy te niejako podnoszą wagę postawy wobec własnej choroby wskazując, iż ma ona nie tylko wpływ na jakość życia człowieka cierpiącego, ale także na czas jego trwania. Na pytanie o to, jak to możliwe Jourard odpowiada, iż: "(...) silna wola życia i postawiony cel, zwłaszcza związany z miłością do drugich, wyzwala zdolności samolecznicze".
Zaprezentowane kategoryzacje postaw wobec własnej choroby wydają się być użyteczne na dwa sposoby. Z jednej strony mogą stanowić pomoc dla personelu medycznego w zrozumieniu różnorodności zachowań pacjentów w trakcie choroby i w ten sposób spełniać praktyczne zadanie, z drugiej natomiast poszerzać zakres wiedzy na temat psychologicznych mechanizmów zachowania się w procesie chorobowym.
- Autorka jest psychologiem, absolwentką psychologii stosowanej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie oraz podyplomowych studiów z zakresu psychologii klinicznej na Gdańskim Uniwersytecie Medycznym, posiada uprawnienia pedagogiczne. Pracuje w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym w Jastrzębiu Zdroju, gdzie konsultuje pacjentów z różnych oddziałów szpitalnych, głównie neurologii. Ukończyła szkolenia z zakresu diagnostyki i rehabilitacji neuropsychologicznej.
Bibliografia
- Czubalski K. (1995). Wpływ choroby na stan psychiczny i zachowanie człowieka chorego. Sztuka leczenia. 3, 53-61.
- Frankl V. E. (1998). Homo patiens. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
- Heszen-Niejodek I. (2005). Psychologiczne problemy chorych somatycznie. W:
- Jourard M. (1968). Diclosing Man to Himself. Toronto, Melbourne, London: D. Van Nostrand Company
- Łój G. (2007). Psychosomatyka czy somatopsychika - wzajemne relacje psychiki i somatyki w okresie dorosłości. Psychiatria 4(3), 105-118.
- Osińska K. (1980). Twórcza obecność chorych. Warszawa: PAX.
- Pilecka B.(red.). (1986). Osobowościowe i środowiskowe korelaty poczucia sensu życia. Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie.
- Popielski K. (2005). Psychologiczne aspekty doświadczania chorób reumatycznych. Reumatologia 43(3), 160-165.
- Steuden S. (2002). Z psychologicznej problematyki zdrowia i choroby. W: P. Oleś,
- Steuden S., J. Toczołowicz (red.). Jak świata mniej widzę: zaburzenia widzenia a jakość życia. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
- Strelau J. (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki t.3. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Opublikowano: 2012-05-20
Zobacz komentarze do tego artykułu
Pacjent kontra choroba, czyli słów kilka o postawach wobec choroby
Autor: Informatyk Data: 2012-05-22, 09:40:08 OdpowiedzTo jakieś horrendum. Spodziewałem się czegoś empatycznego wobec chorych, a okazuje się, że "psycholodzy" podzielili pacjentów na złych i dobrych! Czyli jak cierpiący z bólu wykrzyczy z cierpienia, że jest uduchowiony, że wzbogaca się właśnie jego osobowość itd to jest zdrowy psychicznie i ... Czytaj dalej
- RE: Pacjent kontra choroba, czyli słów kilka o postawach wobec choroby - Informatyk, 2012-05-22, 09:43:09
- RE: Pacjent kontra choroba, czyli słów kilka o postawach wobec choroby - chello10, 2012-05-22, 10:43:39