Artykuł

Roman Ciesielski

Roman Ciesielski

Transkulturowość a psychoterapia pozytywna Nossrata Peseschkiana


Wprowadzenie


Psychoterapia pozytywna wg N. Peseschkiana jest podejściem humanistyczno-psychodynamicznym skoncentrowanym na konfliktach intrapsychicznych oraz zasobach psychologicznych człowieka [1], o empirycznie potwierdzonej skuteczności [2,3]. Odwołuje się ona do wymiaru międzykulturowego, który wykracza poza indywidualne, rodzinne czy społeczne uwarunkowania jednostki. Zgodnie z jej założeniami konflikty psychiczne możemy rozwiązywać odwołując sie do tradycji i obyczajów odmiennych od tych, które określa kontekst kulturowy,
w którym na co dzień żyjemy.

Geneza psychoterapii pozytywnej


Twórcą psychoterapii pozytywnej jest Nossrat Peseschkian (1933-2010), z pochodzenia Pers, który wyemigrował wraz z rodziną z Iranu do Niemiec Zachodnich (Wiesbaden). Studia medyczne i psychologiczne podjął w Europie i tam również zdobywał swoje pierwsze doświadczenia kliniczne, psychoterapeutyczne oraz rozwijał badania naukowe. Ostatecznie uzyskał specjalizację w psychiatrii, psychologii, neurologii i psychosomatyce oraz zdobył tytuł profesora nauk medycznych. W ciągu swego długiego życia zawodowego zastanawiał się on, jak można zintegrować wiedzę medyczną z naukami humanistycznymi i jak powiązać ze sobą lecznicze tradycje Wschodu i Zachodu. Jego poszukiwania i badania zaowocowały powstaniem spójnego metateoretycznego podejścia, które nazwał psychoterapią pozytywną (1977 r), a które obecnie funkcjonuje pod szerszą nazwą - transkulturowa psychoterapia pozytywna (TPP) [4].

TPP swoją nazwę wywodzi od łacińskiego terminu positum, który oznacza - to wszystko co jest nam dane, to wszystko, co jest rzeczywiste. Pojęcie positum jest zatem szerokie i różni się zasadniczo od zawężonej jego repliki spopularyzowanej w latch 80-tych przez Martina Seligmana, twórcę psychologii pozytywnej [5].

Koncepcja positum


Koncepcja positum zakłada, że prawdziwą naturę człowieka opisują nie tylko jego choroby, dysfunkcje czy ograniczenia ale również jego zdolności, umiejętności oraz zasoby psychologiczne. W swej istocie nawiązuje ona do holistycznego rozumienia istoty ludzkiej. Jednocześnie wykracza poza wymiar jednostkowy, obejmując swoim zasięgiem całokształ doświadczeń człowieka, z uwzględnieniem odmienności rasowych, etniczych, religijnych, narodowościowych czy kulturowych. Peseschkian przypomina nam, że fenomen globalizacji kultury należy rozumieć bardziej w kategoriach transkulturowości czy międzykulturowości aniżeli multikuturowości. W tym pierwszym przypadku mówimy o zjawisku wzajemnego przenikania się kultur, które prowadzi do powstania nowej, niepowtarzalnej jakość. Analogiczne zjawiska zachodzą w psychoterapii, kiedy wartości i normy pacjenta i terapeuty niezależnie od pochodzenia każdego z nich przenikają się wzajemnie.

Cztery jakości życia



Twórca TPP podkreśla znaczenie czterech uniwersalnych wymiarów ludzkiej egzystencji (wymiar: biologiczny, umysłowy, społeczny i duchowy). Opracował on prosty w zastosowaniu model - cztery jakości życia, który odnosi się do podstawowych potrzeb i związanych z nimi aktywności psycho-fizycznych człowieka.
  • ciało / zmysły;
  • przyszłość / wyobraźnia;
  • osiągnięcia / działania;
  • kontakt / relacje.

Każdy z wymiarów powyższego modelu koresponduje z jednym z ważnych obszarów egzystencji człowieka. Ciało i zmysły odnoszą się do aspektu biologicznego, potrzeba osiągnięć i działania nawiązują do umysłu racjonalnego, kontakt podkreśla znaczenie relacji społecznych, natomiast wymiar przyszłość zawiera w sobie poszukiwanie sensu życia, wyobraźnię i intuicję. Poniżej zamieszczony został pełniejszy opis poszczególnych wymiarów.

Wymiar 1. Ciało/zmysły


Obejmuje on istotne aktywności człowieka, takie jak: sprawność fizyczna, regulowanie energii życiowej, seksualność, prokreacja, odżywianie, wypoczynek, higiena i estetyka. Nasze ciało i zmysły sygnalizują nam również za pomocą reakcji psychosomatycznych, że przeżywamy dyskomfort.

Wymiar 2. Osiągnięcia/działania


Potrzeba sukcesu sprzyja realizacji naszych indywidualnych pragnień i zapewnia nam pozycję społeczną, prestiż czy status finansowy. Dynamizuje ona nasze działania zawodowe oraz w sferze osiągnięć sportowych czy artystycznych.

Wymiar 3. Kontakt/relacje


Wymiar ten odnosi się do do więzi emocjonalnych w relacjach interpersonalnych oraz określa stopień przywiązania do tradycji. Szczególne znaczenie mają tutaj kontakty z osobami najbliższymi, takimi jak: partner, dzieci, rodzina pochodzenia i inni krewni, ale również członkowie sieci społecznej - przyjaciele, znajomi, nauczyciele, wychowawcy.

Wymiar 4. Przyszłość/wyobraźnia


Odniesienia do przyszłości wykraczaja poza chwilę obecną i są próbą odnalezienia siebie w wymiarze metafizycznym. W tym celu angażujemy naszą intuicję i wyobraźnię oraz posługujemy się fantazjami, marzeniami i symbolami.

W podsumowaniu można powiedzieć, że model - cztery jakości życia jest narzędziem uniwersalnym, służącym poznawaniu świata pacjenta niezależnie od jego pochodzenia etnicznego czy koloru skóry. Ponadto pozwala on sprecyzować, za pomocą jakich mediów pacjent poznaje i konstruuje obraz otaczającej go rzeczywistości (zmysły, rozum, tradycja, intuicja).

Wilki stepowe
W pewnej indiańskiej wiosce wieczorną porą, przy ognisku siedział starzec oraz jego wnuk Santiago. Znad ogniska unosiła się smuga dymu a słońce chyliło się ku zachodowi. Wokół panowała cisza.
W pewnym momencie wnuczek zadał pytanie: "Dziadku powiedz mi na czym właściwie, to nasz życie polega?". Po chwili dało się słyszeć odpowiedź: Wiesz Santiago, życie to tak, jak dwa stepowe wilki, które każdy człowiek przechowuje w swoim serce. Jeden z nich jest z natury chciwy, zawistny i czyni dużo zła a ten drugi kieruje się tym co dobre, jest szlachetny i sprawiedliwy".
Najwyraźniej odpowiedź dziadka zaskoczyła małego chłopca i zapytał dalej:
"Dziadku a który z tych wilków ostatecznie zwycięża?" Starzec uśmiechnął się, objął wnuka ramieniem i odparł: "Drogi Santiago zwycięża ten wilk, którego więcej karmimy w ciągu naszego życia". Słowa te długo jeszcze rozchodziły się po szerokich stepach.

Pozytywna koncepcja człowieka


N. Peseschian w wieku 19 lat był zmuszony opuścić swój ojczysty Iran, z powodu nękających go konfliktów na tle religijnym. Kiedy w okresie powojennym wraz z rodziną zamieszkał w Niemczech Zachodnich (Wiesbaden) stał się świadkiem innych konfliktów, tym razem na tle rasowym i narodowościowym. Dotyczyły one emigrantów z Bliskiego i Środkowego Wschodu, dość licznie napływających w tym czasie do RFN .

W tych okolicznościach dość oczywistymi mogły wydać się jego dociekania na temat tego, czy konflikty te mają jakieś wspólne korzenie. Peseschkian sformułował podstawowe pytanie a później rozwinął stosowne hipotezy badawcze. Pytanie to brzmiało - Co wszyscy ludzie mają ze sobą wspólnego a czym się różnią? Wyszedł on z założenia, że najprawdopodobniej uda się zdefiniować wartości uniwersalne, które opisują ludzki gatunek, w szczególności naturę jego konfliktów, mimo że istnieje tak wiele różnych tradycji, obyczajów i przekonań religijnych. Jego badania transkulturowe i długoletnie obserwacje kliniczne pomogły wyodrębnić dwie kategorie konstruktów, które Peseschkian nazwał potencjalnościami aktywnymi (actual capabilities) [6]. Pierwsza kategoria to potencjalności podstawowe (konstrukty osobiste i relacyjne) a druga to potencjalności wtórne (konstrukty społeczne).

Fundamentalna koncepcja psychoterapii pozytywnej mówi o tym, że każdy człowiek w momencie narodzin posiada w sobie dwie imannentne zdolnościami (basic capacities). Pierwsza z nich to zdolność do poznawania siebie i otoczenia, możliwa dzięki zmysłom i rozumowi. Druga, natomiast to zdolność do miłości, warunek konieczny do tworzenia i podtrzymywania związków uczuciowych opartych na wzajemności. Obie te zdolności podstawowe ulegają zróżnicowaniu w trakcie rozwoju osobniczego, a proces ten uwarunkowany poprzez czynniki biologiczne, historyczne i społeczno- kulturowe. W jego wyniku powstają potencjalności aktywne. Potencjalności aktywne kształtują indywidualną osobowość człowieka. Okazuje się, że ich zrównoważony rozwój decyduje o powstania osobowości zintegrowanej i w pełni dojrzałej.

Tab. 1 Zdolności podstawowe a potencjalności aktywne
Miłość - potencjalności podstawowe (konstrukty relacyjne) Poznanie - potencjalności wtórne (konstrukty społeczne)
- kontakt
- czas
- wzorzec osobowy
- cierpliwość
- nadzieja
- czułość etc		 - posłuszeństwo
- punktualność
- pracowitość
- uprzejmość
- uporządkowanie
- wierność etc


Powyższa tabela przedstawia niektóre spośród potencjalności podstawowych i wtórnych, powstających w procesie rozwoju osobniczego i różnicowania się. Pełna lista potencjalności aktywnych zawarta jest w Inwentarzu Analizy Różnicowej (IAR) [7].

Przykłady potencjalności aktywnych:

  • Gość w dom, Bóg w dom (uprzejmość, otwartość);
  • Ciężka praca uszlachetnia (pracowitość);
  • Kto wcześnie wstaje, temu Pan Bóg daje (punktalność);
  • Prawdziwa miłość zawsze wybacza (miłość);
  • Pokorne ciele dwie matki ssie (posłuszeństwo).

Potencjalności podstawowe służą budowaniu więzi na wczesnym etapie rozwoju i są ucieleśniane (ang. enbodyment) poprzez identyfikowanie się ze wzorcem osobowym, którym jest opiekun dziecka. Z kolei potencjalności wtórne służą budowaniu i podtrzymywaniu relacji społecznych poprzez uwewnętrznienianie określonych standardów postępowania. Zwiększają one zdolności adaptacyjne i ewolucyjne człowieka jako istoty społecznej.

Określone i powtarzające się normy zachowania służą zaspakajaniu zróżnicowanych potrzeb emocjonalnych jednostki, w myśl zasady - jeśli postąpię w taki sposób to uzyskam to... Reguły te są implicite a cały ten proces warunkowania zachodzi we wczesnym okresie życia. Te nieświadome kompromisy nazywamy konfliktem podstawowym.

Przykłady konfliktu podstawowego:
  1. Posprzątaj swój pokój (porządek, posłuszeństwo) potem pooglądamy wspólnie serial telewizyjny.
    (czas, kontakt)
  2. Jeśli nie będziesz się witał z naszą sąsiadką (uprzejmość, posłuszeństwo) nie będę cię więcej kochać! (miłość, akceptacja)
  3. Ile razy mam powtarzać (cierpliwość) żebyś mył ręce przed jedzeniem? (czystość)

Analiza różnicowa konfliktów (konstrukty osobiste i relacyjne) etap 1


Na podstawie badań i obserwacji klinicznym Peseschkian uznał, że każda osoba zaspakaja swoje potrzeby indywidualne za pośrednictwem potencjalności aktywnych. Jednakże określił on trzy istotne elementy, które sprawiają, że ludzie różnią się od siebie. Zostały one zdefiniowane następująco [8]:
  1. Warunki rozwoju i różnicowania się potencjalności aktywnych (kontekst społeczno- kulturowy).
  2. Osobisty charakter koncepcji i przekonań dotyczących wybranych potencjalności (czym jest dla mnie uprzejmość, uczciwość, wierność, sprawiedliwość, etc).
  3. Powtarzajacy się schemat zaspakajania potrzeb emocjonalnych jednostki (potencjalności podstawowe) za pośrednictwem określonych norm zachowania (potencjalności wtórne).

Objawy chorobowe w psychoterapii pozytywnej interpretowane są jako manifestacja nieświadomych konfliktów wewnętrznych w kontekście relacyjnym, które wynikają z dysfunkcyjnych kompromisów pomiędzy potrzebami jednostki i oczekiwanymi normami postępowania. Celem precyzyjnego zróżnicowania konstruktów osobistych, relacyjnych i społecznych, leżących u podstaw konfliktów i związanego z nimi dyskomfortu Peseschkian opracował Inwentarz Analizy Różnicowej (IAR). (ang. Differentiation Analysis Inventory).

 Pięćdziesiąt lat uprzejmości
Para o długim stażu małżeńskim obchodziła złote gody. Podczas wspólnego śniadania żona pomyślała: "Od pięćdziesięciu lat zawsze miałam wzgląd na męża i zawsze dawałam mu górną, chrupką połówkę bułki. Dziś sobie chcę pozwolić na ten delikates". Posmarowała dla siebie górną połówkę bułki, a drugą oddała mężowi. Wbrew temu, czego się spodziewała, mąż bardzo się ucieszył, ucałował jej dłoń i powiedział: "Kochanie, sprawiłaś mi dziś największą radość. Przez 50 lat nie jadłem dolnej połówki, którą z całej bułki lubię najbardziej. Zawsze myślałem, że powinna być dla ciebie, bo tak bardzo ci smakuje".

Różnicowanie konstruktów osobistych i relacyjnych - przykładowe pytania:
  • W jakim stopniu ważna jest dla Pana uprzejmość? A jak bardzo jest ona ważna dla Pana żony?
  • Czym jest uprzejmość dla Pana, czym dla partnerki?
  • Jak bardzo różnicie się Państwo w swojej ocenie uprzejmości? Jak często toczycie Państwo spory na temat uprzejmości?
  • Czy zdarza się, że z powodu uprzejmości nie możecie się porozumieć?

Analiza różnicowa konfliktów (konstrukty społeczne) etap 2


Na pierwszym etapie analizy różnicowej pomagamy naszym pacjentom rozpoznać kluczowe dla nich potencjalności aktywne i ocenić ich wpływ na ich życie psychiczne oraz relacje osobiste. Kolejnym krokiem jest badanie ich genezy a więc odtwarzanie kontekstu rodzinno-środowiskowego, w którym nabrały one istotnego znaczenia i zostały uwewnętrznione [9]. W rezultacie pacjent może zrewidować wybrane konstrukty i ocenić ich adekwatność w jego aktualnych realiach życiowych. Kluczem do badania przekonań podstawowych są anegdoty, opowieści rodzinne, aforyzmy i przesłowia. Narzędzie psychoterapii pozytywnej, które nadaje strukturę pracy terapeutycznej na tym etapie nazywamy - cztery wymiary modelowania.

Każdy z czterech wymiarów staje się ważnym dla jednostki obszarem doświadczeń związanych z identyfikowaniem się ze wzorcem osobowym i kulturowym. Mówimy tutaj o zjawisku modelowania i edukowania, które prowadzą do uwewnętrzniania określonych norm i wartości. W rezutacie będą one determinować nasz sposób funkcjonowania psychicznego i społecznego.

Przykłady koncepcji rodzinnych dotyczących uprzejmości


Poniżej zamieszczono przysłowia i sentencje, które pacjent przywołał ze swego dzieciństwa:

Wymiar 1. Relacja: rodzice - dzieci
"Pokorne ciele dwie matki ssie."
"Bajeczki są wyłącznie dla grzecznych dzieci."
Wymiar 2. Relacja: rodzic - rodzic
"U nas wszystkie drzwi są otwarte dla grzeczności."
"Nie kąsa się ręki, która Cię karmi."
Wymiar 3. Relacja: rodzina - społeczeństwo
"Nadmiar grzeczności nikomu nie zaszkodzi."
"Dzieci i ryby głosu nie mają."
Wymiar 4. Relacja: rodzina - przyszłość
"Polska cnota każdemu otworzy wrota."

Zastosowanie przypowieści, metafor i przykładów transkulturowych w psychterapii pozytywnej


W psychoterapii pozytywnej niedyrektywne formy przekazu oraz przykłady transkulturowe znajdują swoje zastosowania na różnych etapach prosesu terapeutycznego. Przede wszystkim pomagają one zmniejszyć siłę reakcji obronnych pacjenta w obliczu zachodzących zmian w jego sposobie myślenia, przeżywania czy działania. Okazuje się bowiem, że nadmierne przywiązanie do określonych potencjalności aktywnych oraz osobistych przekonań i wartości może być przeszkodą w adekwatnym korzystaniu z własnych umiejętności i strategii. W takiej sytuacji warto jest w terapii sięgać po przysłowia, aforyzmy, anegdoty, metafory, bajki oraz przykłady, które wywodzą się z odmiennych kultur i tradycji. Po pierwsze pomagają one odtworzyć mapę świata pacjenta (jego sytem wartości, znaczeń i przekonań) a po drugie zrewidować te z jego konstruktów osobistych, które są źródłem konfliktów i powodują dyskomfort psychiczny.

Peseschkian wyróżnia kilka istotnych funkcji związanych z zastosowaniem języka metaforycznego w psychoterapii pozytywnej [10] Oto niektóre z nich:
  1. Odzwierciedlanie - pacjent słuchając opowieści próbuje w niej odnaleźć siebie i dostrzec analogię pomiędzy narracją metaforyczną a rzeczywistą historią własnego życia.
  2. Modelowanie - metafory opisują alternatywne wzorce zachowania i wprowadzają nowe układy odniesienia, które mogą promować i wzmacniać zmiany w psychoterapii.
  3. Przeformułowanie problemu - zmiana postrzegania problemu i odkrywanie możliwości jego rozwiązania
  4. Rola mediatora - w sytuacji nieporozumień w relacji terapeutycznej metafora może stanowić medium w komunikowaniu się między terapeutą a pacjentem.
  5. Przekazywanie i wzmacnianie określonych tradycji, wartości kulturowych i norm postępowania.
  6. Regresja czasowa - aktywowanie nieświadomych zasobów pacjenta nabytych w w przeszłości.
  7. Tworzenie sytuacji paradoksalnych - wprowadzanie zaskakujących okoliczności i nowych sposobów zachowania.

Nawiązywanie do transkulturowości w psychoterapii za pośrednictwem metafor pomaga pacjentowi zrelatywizować znaczenie jego dysfunkcyjnych przekonań, wynikających z kulturowego kontekstu jego życia. Natomiast sięganie po przykłady kulturowo odmiennych norm zachowań pozwala pacjentowi wzbogacić własne doświadczenie i rozszerzyć repertuar możliwych wyborów w sytuacjach problemowych.

Przykład transkulturowy (odniesienie do koncepcji uprzejmości)


Jeden z nauczycieli psychoterapii pozytywnej przytacza interesujący przykład opisujący parę, którą konsultował podczas swojej wizyty w Chinach [11]. Małżonka wyjasniła, że jest Chinką a jej mąż Duńczykiem. Oboje byli zgodni co do tego, że pierwsze dwa lata ich małżeństwa upłynęły pomyślnie. Jednak po upływie tego czasu nie mogli się w ogóle ze sobą porozumieć. On domagał się rozdzielności ich majątku i zarzucał jej marnotrawstwo. Ona z kolei utrzymywałą, że brakuje mu dobrych manier i szacunku dla jej rodzinnych tradycji. Jak się okazało konflikt ich dotyczył odmiennych kulturowo koncepcji dotyczących lojalności rodzinnych i sposobu wydatkowania pieniędzy. Z pewnością nie doszłoby do tak burzliwych sporów między nimi, gdyby małżonek, z pochodzenia Duńczyk, znał od wieków uświęcone zwyczaje panujące w Chinach. Okazały się one zgoła odmienne od europejskich. Zwyczajową normą na Dalekim Wschodzie jest to, że zasobami finansowymi zarządza małżonka i co więcej jej obowiązkiem jest wspierać własną rodzinę pochodzenia.

Podsumowanie


Transkulturowość w dobie globalizacji i migracji narodów jest zjawiskiem wymagającym głębokiej refleksji ze strony psychoterapeutów niezależnie od wyznawanych przez nich założeń teoretycznych. Do chwili obecnej istnieje niewiele spójnych konceptualnie podejść terapeutycznych, które posługują się metodami i narzędziami mającymi zastosowanie w zróżnicowanych kontekstach kulturowych. Spośród nich wyróżnia się psychoterapia pozytywna, której założycielem jest Nossrat Peseschkian. Stworzony przez niego system odnosi się do uniwersalnych właściwości człowieka nazwanych potencjalnościami aktywnymi. Każda z nich stanowić może źródło własnego rozwoju i może służyć jako mechanizm adaptacyjny ale jednocześnie może też się stać przyczyną konfliktów wewnętrznych i interepresonalnych. Psychoterapia pozytywna koncentruje się na dynamice i treści tych konfliktów a odwołując się zasobów psychologicznych i społecznych sprzyja powrotowi do zdrowia i rozwojowi adekwatnych mechanizmów radzenia sobie. W procesie tym szczególną rolę odgrywają odniesienia i przykłady transkulturowe.


    Autor jest doktorem nauk medycznych, psychoterapeutą i superwizorem SNP PTP oraz WAPP (Wiesbaden, Niemcy), nauczycielem psychoterapii, konsultantem krajowym do spraw transkulturowej psychoterapii pozytywnej. Autor oraz realizator "Wrocławskich Spotkań z Psyche". Członek Zarządu Polskiego Stowarzyszenia Rozwoju Psychoterapii oraz WAPP, założyciel Polskiego Centrum Psychoterapii Pozytywnej, dyrektor Wrocławskiego Instytutu Psychoterapii.


Przypisy


  1. Peseschkian N. Positive Psychotherapy - theory and practice of a new Method. Fischer, Frankfurt, 1977.
  2. Peseschkian N., Tritt K, Positive Psychotherapy. Effectiveness study and quality assurance.
    The European Journal of Psychotherapy, Counseling & Health, 1998: 1, 93-104
  3. Tritt, K., Loew T.H., Meyer M., Werner B., Peseschkian N., Positive psychotherapy: Effectiveness of an interdisciplinary approach. The European Journal of Psychiatry, 1999: 13, 231-241.
  4. Peseschkian H., Remmers A. Positive Psychotherapie. Ernst Reinhardt Verlag, München, 2013.
  5. Dobiała E., Winkler P. Positive Psychotherapy according to Seligman and Positive Psychotherapy according to Peseschkian: A Comparision. International Journal of Psychotherapy, vol. 3, No 3, Nov. 2016
  6. Peseschkian N.The Importance of Social Norms in Positive Psychotherapy concerning the Transcultural Aspect. Empirical Research on the Basis of "Wiesbaden Differentiation Analytic Questionaire WDF ,Wiesbaden, 1988.
  7. Peseschkian N. Psychotherapy of everyday life. Springer-Verlag, Berlin, 1986.
  8. Ciesielski R. Potencjalności aktywne, mikrotraumy i analiza różnicowa. Transkulturowa Psychoterapia Pozytywna 4, Wydawnictwo Continuo, Wrocław, 2016
  9. Ciesielski R. Konflikty psycho-i socjodynamiczne w psychoterapii pozytywnej. Transkulturowa Psychoterapia Pozytywna 5, Wydawnictwo Continuo, Wrocław, 2016
  10. Peseschkian N. Opowieści orientalne w psychoterapii pozytywnej. Kupiec i papuga, N. Peseschkian, Wydawnictwo Paradygmat, Warszawa, 2014
  11. Henrichs Ch. Psychodynamic Positive Psychotherapy Emphasizes the Impact of Culture in the Time of Globalization Psychology 2012. Vol.3, No.12A, 1148-1152, publikacja online .



Opublikowano: 2017-09-27



Oceń artykuł:


Ten artykuł nie ma jeszcze żadnych komentarzy. Skomentuj artykuł